Еуропалық одақ және Ұлыбритания келісімге келіп, «Бірлескен іс-қимыл жоспарына» (JCPOA) қол қойды. Бұл келісім Иранның уран қорын азайтып, уранды байыту деңгейін бәсеңдететін, онымен жұмыс істейтін орталықтардың жұмысын бақылауға мүмкіндік беруге бағытталған еді. Соған сәйкес кең ауқымды халықаралық тексеру жүргізілді. Иран ешқашан ядролық қару жасамауға уәде берді.
Сарапшылардың бағалауынша, Иран ядролық қару жасауды қолға алса, оған бір жыл ғана уақыт жұмсайды. Инспекторлар елдің мұндай әрекетін тез аңғарып қоятын еді. 2015 жылғы келісімде қарастырылған негізгі шектеулердің көпшілігі уақытша болатын. Яғни олардың мерзімі 10-15 жыл ішінде аяқталады.
Бұл шектеулер жойылғаннан кейін Иранға толыққанды ядролық қару бағдарламасын әзірлеу үшін айтарлықтай көп уақыт қажет емес.
Дегенмен JCPOA-ға қол қойылғаннан кейін Иранның шетелдегі миллиардтаған доллар қаражаты бұғаттан босатылды. Сондай-ақ Иранға салынған ауқымды экономикалық санкциялар айтарлықтай жеңілдеді.
Иран JCPOA талаптарын орындауды таңдады. Соған қарамастан, үш жылдан кейін, 2018 жылы президент Дональд Трамптың тұсында АҚШ келісімнен біржақты шықты. Трамп құжатты «қорқынышты» және «ең нашар және біржақты келісімнің бірі» деп сипаттады. Содан кейін Иранға қайтадан қатаң санкциялар енгізді. Көп ұзамай Иран халықаралық инспекторларды уранды байыту орталықтарына жақындатпай, ядролық қару жасауға қайта талпынды. Елде бір немесе бірнеше ядролық қаруды қамтамасыз етуге жеткілікті уранды қажетті деңгейге дейін байытқанына куә болып отырмыз.
Президент Джо Байден тұсында АҚШ пактіге қайта қосылуға ниет білдірді (Байден вице-президент болған кезде келіссөздер жүргізілді). Иранды да осындай қадамға баруға шақырды. Президент лауазымына Ибрахим Раисиді сайлаған соң Иран жағы бұған дайын екенін мәлімдеді. Бірақ бір шарты бар. Бірінші Трамп дәуірінде салынған санкциялар жойылуға тиіс.
Келіссөздер нәтижесінде тараптар JCPOA шарттарына қайта оралса, экономикалық санкциялардың барлығын емес, көпшілігі алынып тасталады. Сөйтіп, Иранның ядролық бағдарламасы он жылға кейінге шегеріледі.
Бірақ жағдай бұлай өрбісе, проблема туындайды. Біріншіден, санкцияларды алып тастау Иранның қаржысын қайтаруын жеңілдетеді. Сөйтіп, қаражатты Йемендегі, Сириядағы, Ирактағы, Ливандағы, Газадағы және аймақтың басқа жерлеріндегі тұрақтылыққа нұқсан келтіруге жұмсауын жалғастыра береді. 2015 жылғы келісімде мұндай әрекетке тыйым салынған жоқ болатын.
Екіншіден, Иран өзінің ядролық бағдарламасын неғұрлым қатаң шектеулер қоятын, ұзақ мерзімге созылатын ядролық келісімге (JCPOA 2.0) қол қоятынына сену қиын. Сондай-ақ Иран он жылдан соң саяси құрылымы өзгеріп, ұстанған бағытынан бас тартады деп айтуға негіз жоқ.
Ендеше, JCPOA-ны қалпына келтірудің тағы бір кемшілігі күн тәртібіне шығады. Иранның 2015 жылғы келісімге қайта кіруіне мүмкіндік бар. Мұндай жағдайда оны орындай отырып, баллистикалық зымырандарды (пактімен қамтылмаған) өндіруді жеделдетуіне ештеңе кедергі емес. Сонымен қатар 2030 жылдан кейін байытылған уран қорын күрт ұлғайта алады. Бұған қоса, Иран соңғы бірнеше жылда үйренген тәжірибесіне сүйеніп, жасырын жерлерде тиісті қару-жарақ әзірлеуін жалғастыра береді. Сондай-ақ келешекте кез келген ядролық қарудың сапасы мен санын арттыруына жол ашылады.
Мәселе мынада. Мұндай сәтке қашан жетеміз? Егер келіссөздер сәтсіз болса, бірнеше айда болуы мүмкін. Сәтті аяқталса, он жыл көлемінде мәселе қайта туындайды. Ядролық қаруды иеленгенде немесе соған бір қадам қалған жағдайда Иран аймақта өз дегенін жүргізуге талпынып, қазіргіден де агрессивті саясат жүргізуі мүмкін.
Сонымен қатар ядролық қаруды иеленген немесе оны бірнеше күн, апта ішінде шығара алатын Иран көршілес мемлекеттерді, ең алдымен, Сауд Арабиясын, Мысырды, Түркияны осындай жолға түсуге итермелеуі мүмкін. Бұл аймақтағы ахуалды күрделендіре түседі.
Бұған балама – ресми дипломатияны формальды емес нәрсемен ауыстыру. Мұны үнсіз дипломатия немесе қаруды келісімсіз бақылау деп атасаңыз болады. АҚШ және басқа мүдделі мемлекеттер (соның ішінде Израильде бар) Иранға ядролық әлеуетінің шегін белгілеп беруі қажет.
Егер Иран белгіленген мөлшер мен саннан асып кетсе, оның салдары ауыр болады. Санкцияларды күшейтумен қатар, ядролық нысандарға, сондай-ақ экономикалық және әскери маңызы бар нысандарға кибершабуыл жасалып, әскер кіргізіледі.
Мұндай қадамның тәуекелдері мен шығындары бар. Иран өзінің ядролық бағдарламасының маңызды элементтерін қорғайтынын, қажет жағдайда оларды қайта құру үшін бар күш-жігерін жұмсай алатынын ескерсек, мұндай шабуылдардың сәтті болатынына кепілдік жоқ. Сондай-ақ Иран қалаған қаруымен аймақтағы және дүние жүзіндегі кез келген мекенді нысанасына ала алады.
Мұның бәрі АҚШ-қа қиын таңдау жасауға мәжбүрлейді. Байден мен оның орнын басатындар Иранға жасалған шабуылдарға қатысуы немесе оны қолдауы мүмкін. Сондай-ақ АҚШ-тың Еуропа мен Азиядағы одақтастарын Ресей мен Қытайға қарсы тұруға шақырғаны сияқты, Иранның кез келген қауіп-қатеріне немесе ядролық қаруды қолдануына қарсылық білдіруге үндеуі мүмкін. Трамп та, Байден де Американың Таяу Шығыстағы әскери қатысуын қысқартқысы келетінін ашық айтты. Ирандағы ахуалды ескерсек, мұндай әрекеттің жақсылықпен аяқталуы екіталай.
Ричард ХААС,
Халықаралық қатынастар жөніндегі кеңестің президенті
Нью-Йорк
Copyright: Project Syndicate, 2021.
