Осындай қиын жағдайға қарамастан Кеңес Одағы әлемге айбарын көрсетуі үшін қарулану жарысына белсене кірісті. Оған қоса дүние жүзіндегі социализмді жақтаған елдерге қомақты көмек жасауды үдетті. Ал халықтың тұрмысы мен әлеуметтік жағдайы төмендеп, оны шешуге мұнай мен газдан түсетін қаражат көлемі жетпеді. Содан соң азық-түлік және тағы басқа да тұтынатын заттардың тапшылығы орын алды.
Мұндағы басты мәселе − Кеңес Одағының құрылысындағы − геоцентризм. Мысалы, КСРО-ның гимні: «Еркін Республикалар Одағын Ұлы Ресей біріктірген» деп басталатын тіркес сол дәуірдің негізгі идеологиясына айналды десек қателеспейміз.
Негізінен, Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Одақ экономикасын жаңаша дамытуға білікті ғалымдар тарапынан ұтымды ұсыныстар болғанымен, оның бәрі ескерілмеді. Мәселен, 50-жылдары бір топ экономист-ғалымдар Кеңес Одағының салааралық және аймақаралық теңгерімдік моделін жасап, одақтас республикаларды «Орталық асырап отыр» деген сөзді жоққа шығарды. Бұл экономикалық тұжырым Кеңес Одағының саясатына қарсы келгендіктен қолданылмады. Осы жағдайды академик А.И.Анчишкин: «Экономикалық ғылым идеологиялық догмалар мен ұстанымдардың құрбаны болды» деп нақты айтып, көрсетті. Арада бірнеше жыл өткенде Кеңес Одағының экономикасы құлдырап, пәрменді салааралық қайшылықтар күшейді. Осы кезде Мәскеудегі Орталық экономикалық математика институтының ғалымдары «экономиканың оңтайлы жұмыс істеу жүйесі» моделін әзірлеп, онда 50-жылдардағы тұжырымдар расталды. Бұны да Одақтың басшылары қабылдамай, оны жасаған ғалымдарды қуғындады.
Бұл екі әдіс-шығындарды азайтып өнімдерді көбейту моделіне жақын. Дәлірек айтқанда, Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін күрт даму жолына түскен «жапон ғажайыбы» атанған экономикалық модель еді. 70-жылдардың аяғында Бүкілодақтық кибернетика ғылыми-зерттеу институтының аспиранты, кейінірек ғылыми қызметкері болғанда осы өзекті проблемалардың дені талқыланған жиындарға қатыстым. Өкінішке қарай, ол кездегі ғалымдар тарапынан айтылған ұсыныстар аяқсыз қалды.
Айналып келгенде, барлық мәселенің түбі – жоспарлы экономикадан нарықтық қатынасқа, әсіресе жекеменшік әдіске тіреледі. Осыған мән бермеген Кеңес Одағы шолақ саясаттың әсерінен экономиканы құрбан етті.
КСРО-ның құрамындағы одақтас республикалар егемендігін жариялағанда мынадай келісімге келді: республика басшылары Одақ құрамы кезіндегі шекарамен бөліну туралы шешім қабылданды. Бұл дұрыс шешім болды. Әйтпесе, жерге байланысты жанжал шығуы мүмкін еді. Екіншіден, әр республикадағы меншік өзінде қалды. Ал Кеңес Одағының алтын-валюта қоры, шетелдегі активтері мен сыртқы берешектерін бөлуге ешқандай мүмкіндік болмады, оған Ресей мемлекеті ие болды. Сол себепті біздің Кеңес Одағынан қалған ешкімге берешегіміз жоқ.
Тәуелсіздік алғаннан кейін халқымыз түрлі қиыншылықты бастан кешті. Өнеркәсіп орындары жабылып, колхоз-совхоздар тарап, жұмыссыздық белең алды. Шындығында елді үміт пен күдік биледі. Бостандыққа қол жеткізгеннен кейін еліміз нарықтық қатынас жолына түсті. Бірақ оны қалай құру ешқандай оқулықта жазылмаған. Енді осы өзекті мәселелерді шешу керек болды. Кеңес өкіметі кезінде бюджет жобасы мен негізгі нормативтік құжаттар орталықтан келетін, оны жасайтын өзімізде мамандар аз болды. Сондықтан жақында өмірден озған, белгілі қаржыгер Дәулет Сембаевтың білімі мен біліктілігінің нұсқауымен қажетті нормативтер дайындалып, республиканың алғашқы тәуелсіз бюджеті жасалды.
Нарықтық экономикада жекешелендірудің алар орны бөлек. Егер мемлекетте жекешелендіру процесі жүрмесе нарықтық экономикаға көше алмаймыз. Дәлірек айтқанда, жекешелендіру – нарықтық экономиканың негізгі базасы. Елімізде 1992 жылдан бастап жекешелендіру реформасы жүргізіле бастады. Алғашында жаңа жобаны халық онша қабылдамады. Сондықтан жекешелендіру процесі өте қиындықпен жүргізілді. Мәселен, аукцион мен тендерге түсетін кейбір мекемелердің ұжымдары сол кездегі заңға сүйеніп «біз жекешеленудірден бас тартамыз» деп келісім берген жоқ. Осы мәселелер реформаның алға жүруіне біраз кедергісін тигізді. Жекешелендіру туралы заң болғанымен оны жүзеге асыру жолдары қиын тиді. Осы кезде мен Мемлекеттік мүлік комитетінің төрағалығына тағайындалып, жаңа жұмысқа кірістім.
Егемендіктің елең-алаңында экономикадағы инфляция өсіп, экспорт, импорт азайғаннан кейін дефицит пайда болды. Дүкендерде қаптаған кезек орын алды. Шындығын айтқанда, экономика құлдырап, шикізат шығаратын өндіріс орындары тұралап, кейбіреуі жабылып қалды. Осындай алмағайып кезде жекешелендіру реформасын жылдам жүргізу керек екендігін ұғындым. Оны тез жасамасаңыз болмайды. Экономикаға дем беретін жаңа меншік иелері керек. Оның келешекте пайдасы көп екендігі даусыз. Бірақ осы мақсатты орындау үшін заңдық құқық, нормативтік құжаттар қажет. Бұрынғы меншік заңы КСРО құламай тұрған кезде қабылданған. Оның көптеген кемшілігі алдымызды орап отырды. Сол себепті енді Тәуелсіз мемлекеттің жаңа заңын қабылдау қажеттілігі туды. Парламентте жаңа заңды қабылдау біраз дауға ұласты. Депутаттар тарапынан түрлі пікірлер айтылды. Әсіресе, бізді жер мәселесі біраз тығырыққа тіреді. Өйткені жекешелендіруге берілген нысан ол жерімен бірге сатылу керек. Яғни жердің иесі болмаса кез келген кәсіпкер жекешелендіруге ақшасын салмайды. Осы мәселе талқыланды. Бірнеше рет депутаттар дауысқа салды. Содан кейін бірқатар шет мемлекеттердің тәжірибесін пайдаланып, заң жобасына меншік иесі өзінің мүлігін дұрыс жағдайда ұстау керек екендігін тайға таңба басқандай жаздық. Бұл меншік иесінен қоғам алдында жауапкершілігін анықтайды.
Осындай қысылтаяң шақта бізді Жоғарғы Кеңестің экономикалық реформа, бюджет және қаржыландыру мәселелері жөніндегі комитеттің төрағасы, айтулы ғалым Сауық Тәкежанов қолдады. Содан соң Президенттің тікелей бастамасымен мемлекеттік мүлікті жекешелендіру бағдарламасы жасалды.
Мемлекеттік өнеркәсіп орындары мен мекемелерді акционерлік қоғамға айналдыруда біраз проблема туды. Кеңес Одағы кезінде оларға тек баланстық баға берілген. Бірақ оның қайдан алынғаны белгісіз еді. Бізге осы өндіріс орындарының бағасын білу қиынға түсті. Оның үстіне инфляция күн санап өсіп жатты. Жалпы, бұл процесс – жекешелендірудің алғашқы сатысы болғандықтан қалай болғанда да істі тоқтатуға болмады. Ақыры, оның шешімін тауып, өндіріс орындары мен мекемелерді ашық, жабық және салалық акционерлік қоғамдарға айналдырдық. Осыны біз шешкеннен кейінде түрлі мәселелер көбейді. Біз өндіріс орындарын жеке есептеп, жеке қожайын болады деп жоспарладық. Әйтсе де бұрыннан қалыптасқан өнеркәсіп пен шаруашылық арасындағы байланыстағы, экономикалық қатынасты бұзып алғымыз келмеді. Осы жүйені холдингтер арқылы басқаруды енгіздік. Аталған холдинг үрдісін енгізуіме кейбіреулер маған қарсы шықты. Бірақ кейін олардың осы жүйенің дұрыс екеніне көздерін жеткіздік. Алып зауыттарды сатып алған шетел инвесторлары бірінші қадамдарын өз саласында холдинг компаниясын құрудан бастады.
Одан кейін алдымыздан тағы бір күрделі мәселе – Одақ кезінде темір жол, авиация, электр жүйелері және т.б. салаларда негізгі емес активтер болды. Қаражат жеткіліксіз болғандықтан мектеп пен ауруханаларды және бірқатар инфрақұрылым нысанын ірі монополистерге берді. Бірақ одан олардың жағдайы жақсарды дей алмаймын, ілдалап күн кешті. Бұл жағдай бұрынғы Торғай облысында совхоз директоры болып жүргенде басымнан өтті. Ауылдағы мектеп пен емханаға көмектесіңіздер деп, бізге жоғарыдан нұсқау келеді. Шын мәнінде, совхоздағы мектеп пен емханаға мемлекеттік бюджеттен қаржы бөлінгенмен, ол тиісті жерге жетпейді. Бұлай болмау керек, әркім өз шаруасын атқару қажет.
Осы мәселені шешу бізге қиынға түсті. Мәселен, теміржолшылардың мектебі, балабақшасы, ауруханасы, автобазасы, жеке қазандығы тіпті совхозы да болды. Әділдігін айтсақ, оның бәрі мемлекеттің дотациясында отырды. Сондықтан ол мекемелерді жекешелендіруге солардың басшылары шаруашылықтары шығынға батса да беруге көнбеді. Енді аталған мекемелерге қараған мектеп пен аурухананы еліміздегі білім беру мен денсаулық саласының басшылары алғылары келмеді. Өйткені оларды қайтадан тәртіпке келтіру үшін күш керек. Осы орайда әртүрлі пікір айтылды, тіпті әр деңгейдегі лауазымды азаматтар араласты. Бірақ осыны нарықтың талабына сай ретке келтіруге өз ұстанымымнан таймадым. Ақыры біз оны Президенттің қолдауымен шештік.
Жекешелендіруге барша халықтың қатысқанын дұрыс көрдік. Егер бізге жұртшылық сенбесе, онда бұл реформа алға жүрмейді. Осындай реформаларды бірінші болып біз жүргізіп отырған жоқпыз. Осы бағыттағы біраз елдердің тәжірибесін зерттедік. Әсіресе, Кеңес Одағының лагерінде болған республикаларды назарға алдық. Ол кезде Ресейде «ваучерлік жекешелендіру» жүрді. Бірақ мұның қиындығы – «ваучердің» нақты бағасы болмады. Сондықтан бұл тарапта түрлі пікірлер айтылды. Біз осы проблемалардың бәрін ескеріп, Чехияның тәжірибесін алып, купондық жекешелендіруді жүргізуге шешім алдық. Бұлардың бағасы нарықта өзі белгіленуі керек. Осы орайда республиканың әр азаматына купон беру керек болды. Енді осыған қосымша жекешелендіруге жататын мекемелердің тізімі жасалды. Осы тізімнен шағын және бірегей кәсіпорындарды бөлек шығарып, оның бәрін акционерлік қоғамға айналдырдық. Оның үстіне өнеркәсіп орындарын бағалап, купондардың құнын шығардық.
Одан кейін инвестициялық жекешелендіру қорларына ерекше мән берілді. Бұл Ресейдің «ваучерлік» мәселесінің кемшілігін қайталамау үшін жасалып, Батыстағы инвестициялық мекемелердің құрылымымен іске асырылды. Сол жылдары 169 инвестициялық қор құрылып, оның бәрі лицензия алды. Қорлар арасында бәсеке күшті болды. Халықтан купон жинауға қорлардың 75 пайызы қатысты. Бір жағынан, инвестициялық қорлар тым көп болғандықтан, оларға қатаң талапты күшейту керек еді. Олардың мекемелер акциясын сатып, кіріс кіргізуге мүмкіндігі болды. Бірақ құнды қағаздар нарығы болмағасын жұмыстары ойдағыдай жүрмеді.
Ақиқатында, жаппай жекешелендіру бағдарламасы өзінің алдына қойған мақсатына жеткен жоқ. Менде осы бағытта қойған талаптарды іске асыруға, үлгермедім, бір жарым жылдан кейін бұл қызметтен кеттім.
Ақыры Үкіметтің қаулысымен жаппай жекешелендіру бағдарламасы тоқтады. Мен осы бағдарламаны түбіне дейін жеткізуге барлық мүмкіндік болды деп ойлағам. Әлі күнге дейін солай есептеймін. Бірақ бұл саланың да оң нәтижелері бар. Қазіргі отандық бизнесмендердің пайда болуына жол ашты. Инвестициялық қорды басқарған жігіттердің дені − осы күнде отандық бизнестің көшбасшыларына айналды.
Ел экономикасының негізгі тірегі – үлкен өнеркәсіп орындары. Кеңестік кезеңде олардың өнімдері тікелей экспортқа шықпағандықтан бәсекеге дайын болмады, тіпті олар салалық кешендердің бір бөлігі есептелді. Оның үстіне құрал-жабдықтарда ескірді. Сол да өнеркәсіпке кері әсерін тигізді. Енді бұларды жандандырып, жұмыс істету үшін ауқымды инвестиция қажет. Ол кезде отандық бизнес өкілдерінде қомақты қаржы жоқ, сондықтан алдымызда шетелдік инвесторларды тарту мақсаты тұрды.
Ауылшаруашылық саласына жекешелендіруді жүргізгенде біраз қиындықпен кездестік. Өйткені ауыл – өте күрделі механизм. Бір жағынан алғанда, ауылдағы тұрғындарға өзіне тиісті жері мен мүлікті үлесін бөліп беру оңай секілді көрінеді. Бірақ оны ауыл адамдары одан әрі дамытып, басқаруға шамасы жетеді ме? Бұл мәселе де бізді ойландырды. Бірақ жаңа реформаға ауыл адамдары түсіністікпен қарады.
Осы реформа шеңберінде тұрғын үйлердің бәрі жекешелендірілді. Бұл жерде әлеуметтік үлкен астар бар, ол – адамға мүмкіндік беру. Мәселен, Кеңес дәуірінде мекемелер өз қызметкеріне пәтер беріп, қол-аяғын жіпсіз байлады. Бірақ саладағы реформа барлық адамның ойынан шықты деп айта алмаймын, тіпті ол мүмкін де емес. Өйткені сол жылдардағы баспанасы жоқ адамдар аталған бағдарламадан тыс қалды. Бұл көп жылдар бойы қордаланған проблемалар салдары еді.
Жекешелендіру реформасы Елбасының тікелей басқаруымен жүзеге асты. Ол кісі осы салада жасалған бағдарламаларды бекітіп қоймай, олардың орындалуын қатаң қадағалап, атқарған жұмысымызды бағалап отырды. Бұдан бөлек, алдымызда банк, кредит, ақша айналымы, қаржы жүйесі секілді салаларға жылдам өзгеріс енгізу керек болғандықтан, оған барынша күш жұмсалды.
Міне, содан бері біраз жылдар жөңкіліп көшті. Қазақстанның Тұңғыш Президенті егемен еліміздің іргетасын қалап, жаңаша даму жолына түсірді, қиындықтар арасынан қолайлы мүмкіндіктерді тауып, ерке Есілдің жағасына жаңа астананы көшіріп, сәулеті мен дәулеті келіскен көркем қала тұрғызды. Отыз жылда жеңістер мен жеңілістерде болды. Жетістіктерге қуанып, қиындыққа мойымай халқымыз батырлық көрсетті. Бастысы, бабаларымыз армандаған азаттығымызды барша әлемге мойындата білдік.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзі басқарған ел тізгінін ұсынып, халық қолдаған Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев өркендеу жолындағы игілік істерді жалғастырып, әрі қарай дамытатына күмәнім жоқ. Қазақ елінің келешегі жарқын болсын!
Жәнібек КӘРІБЖАНОВ,
мемлекет және қоғам қайраткері
