Ақын, драматург Нұрлан Оразалин «Қарақазан ғасыр» шығармасын өткен ғасырдың 90-шы жылдары жазған. Араға 32 жыл салып сахнаға алғаш рет жол тартқан туынды жиырмасыншы жүзжылдықтың 30-50-жылдарындағы қазақ еліндегі тарихи кезең шындығын суреттейді. Қойылымның өзегі – Адам һәм адамзаттық мінездер мен пейіл құбылысын мүсіндеуге арналған. Атап айтсақ, адалдық пен арамдық, ерлік пен ездік, мәрттік пен екіжүзділік сынды адамзат бойындағы мың түрлі мінездер мозаикасын түзетін алуан қасиеттер – «Қылкөпірдің» басты лейтмотиві.
Бас кейіпкерлер – Қасым мен Айша ана, Едіге қарт пен Иіс кемпір, зұлым жендет Қозыбақ бейнелері арқылы берілетін оқиға желісі өткен ғасырдың қасіретті кезең шындығын боямасыз баяндайды. Сыртқы қайшылықтан гөрі кейіпкерлердің ішкі текетіресі мол әрекеті өткен күндердің қасіретті елесіне сапар шектіреді. Бір сөзбен айтқанда, «Қылкөпір» – уақыт пен кеңістіктегі халық тарихының трагедиясы. Оның құрылымы пенде біткенге тән адамгершілік пен имандылық қасиеттерді ұлықтау және оған қарама-қайшы күншілдік, қызғаныш пен қатыгездікті айыптаудан тұрады.
Тарихқа үңілсек, ХХ ғасыр қазаққа үлкен қасірет әкелді. Халқымыз бірнеше жойқын ашаршылықтан өтті. Қазақтың тең жартысы сол аштықта қырылды. Одан қалғаны репрессия тұзағына ілікті. Талай Алаш арыстарынан бастап, қаншама қазақтың азаматтары құрбан болды. Одан аман қалғандары Екінші дүниежүзілік соғыстың жалынына шарпылып жан қиды. Сол қасіретті кезеңдерді кейінгі ұрпақ қалай көреді, қалай қабылдайды, қалай түсінеді? Міне, спектакль санадағы осындай сан сауалға жауап беруге талпынған. Сол мұрат тұрғысында тер төккен. «Қылкөпірдің» басты құндылығы да осында, біздіңше.
– Бұл – қазақ елінің ғана өмірі емес, күллі адамзат тағдырына арналған туынды. Режиссер ретінде спектакльді солай сараптауға тырыстым. Автормен ақылдаса отырып дастанның түпнұсқасын біршама ықшамдадық. Өте қиын процесс болды. Тұтас бір дәуірдің шындығын айналдырған бір жарым сағат уақытқа сыйдыру оңай емес. Көп жері қысқартылып, қойылымға енбей қалғандай, соның салдарынан оқиға желісі жұтаң тартқандай болып та көрінді басында. Бірақ сахнаның құдіреті сол, сөз жетпеген тұстарды әуезді әуен мен әрекет есебінен толықтыруға, сол арқылы мазмұнды ой айтуға болады. Қойылымды Аллаға арналған әлемдік деңгейдегі хорлармен көркемдедім. Оны спектакльге қатысатын актерлердің өздері жанды дауыста орындайды. Сол арқылы тұтас бір дәуір тынысы, замана келбеті суреттеледі. «Қылкөпірдің» де ұтқан тұсы осы болды ғой деп ойлаймын, – деді спектакль соңынан өзінше ой түйіп, тұжырым жасаған қойылым режиссері Нұрқанат Жақыпбай.
Иә, «Қарақазан ғасыр» дастанының түпнұсқасымен таныс оқырман қойылым мен әдеби негіз арасында айтарлықтай айырмашылық барын бірден байқайды. Ықшамдау басым әрі режиссер оқиға желісін ұлттық шекара шеңберінен асырып, тұтас адамзаттық трагедия деңгейінде жеткізуге ұмтылған. Сондықтан болса керек, спектакльді тамашалаушы әр көрермен қойылымнан өзін, өз ұлтының мінезі мен болмысын, тауқыметті тағдыр талайын көргендей әсер алады.
Рас, бір қарағанда спектакль үшінші жақтан баяндауға құрылған, драматургиялық қайшылығы аздау бірсыдырғы һәм өзге спектакльдермен салыстырғанда оқиға өрбуі де түсініксіздеу дүние секілді әсер қалдырады. Қойылымның идеялық-композициялық желісін негізінен Ана мен Ұлының диалогтері мен монологтері құрайды. Соның салдарынан да ә дегенде спектакль әдебиетке көп иек артып, әу бастағы театр өнері талап ететін мақсатын жоғалтып алғандай күйге бөлейтіні де белгілі. Алайда алғашқы әсер алдамшы. Оқиға желісі дами, ширыға келе спектакль динамикасы да зор қуатқа ие болып, тұтас бір дәуірдің трагедиясын өн бойына жиған теңдессіз туындыға айналады. Көруші шымылдық ашылғаннан қойылым соңына қалай жеткенін аңғармай да қалады. Өйткені актерлердің іштей ширыққан, шыныққан қайшылыққа толы қуатты күйі һәм спектакль бойы жанды дауыста орындалған бояуға бай мазмұнды хорлар бір сәтке жүрек түкпіріне тұрақтап алып, ұзақ уақыт өз әсерінен босатпайды. Бұл әлбетте театр әртістерінің ыждағатты ізденістерінің арқасы екені сөзсіз. Басынан аяғына дейін поэтикалық тілде өрбитін спектакль актерлерге оңай салмақ салмағанын да осы тұста атап өту маңызды. Өйткені көбінесе ән мен би, пластикалық әрекетке басымдық берілетін қойылымдарда жарқырай көрініп жүрген театр труппасы қазақтың қара өлең тілін игеруде де есе жібермейтінін, әрдайым шығармашылық бабында екендерін тамаша дәлелдеді.
Одан бөлек спектакльдің декорациясы мен костюмдері де көңілге ерекше қонымды, қойылым атмосферасын жеткізуде ұтымды қызмет атқарып тұр. Шымылдықты айнала қоршаған қып-қызыл түске боялған аспалы көпірлер мен сахна ортасындағы алып қызыл шаңырақ, жоғарыдан төмен қарай ентелеген аспалы шамға ұқсайтын бағаналар – мұның барлығы спектакль басталмай тұрып-ақ оқиғаның тұрмыстан әлдеқайда алшақ, күллі адамзаттық деңгейдегі проблемаларды қаузайтын, көтерер көркемдік қуаты әлдеқайда салмақты дүние екендігін бірден аңғартатындай. Тіпті негізгі басымдыққа ие қызыл түс – қойылымның трагедиялық күйінің хабаршысындай.
Сахнаның декорациясы соншалықты бір күрделі емес, бірақ заманның зарын дәл беріп тұр. Сол зарлы әуен, зарлы үн сарыны арқылы тойынған, есірген, көзін шел басқан, ештеңені көрмейтін меңіреу, таскерең, тасжүрек қоғамның келбеті де қойылымда жақсы ашылған. Спектакльдің өн бойында мұң да, арман да, үміт оты да бар. Қасірет табы жаныңды аяздай қариды.
Бір қызығы, сахналық жұмбақтау мен символикаға толы қойылымның сценографиясы – арнайы суретші маманның емес, режиссер қиялының жемісі. Режиссер қиялын толықтырып, спектакльдің көркемдігіне қызмет еткен костюм суретшісі Алтынбек Ермұхан мен музыканың драмалық қуатын ашқан хормейстер Әнел Сіргебаеваның еңбегі де көңілге айрықша құрмет орнықтырды. Оны көрермендер де ішпен сезіп, көңіл көзімен түйсініп мойындағандай. Спектакль соңынан тарихи туындыны тамашалауға келген бір топ әдебиет өкілі мен қоғам қайраткерлерінен қойылым жайлы пікірін сұрап, әсерін білген едік.
Ғалым ЖАЙЛЫБАЙ,
ақын:
– «Қылкөпір» ақын, драматург Нұрлан Оразалиннің осыдан 30 жыл бұрын жазған «Қарақазан ғасыр» деген өте күрделі 4-5 баспа табақтық үлкен шығармасының негізінде қойылып отыр. Бұл туынды, өкінішке қарай, кезінде әдеби сын тұрғысынан өзінің лайықты бағасын алған жоқ. Менің ұғымымда «Қарақазан ғасыр» дастаны Нұрлан Оразалиннің негізгі шығармаларының бірі, тіпті басты шығармасы десем де болады. Себебі бұл шығарма 90-жылдары жарияланғанда жыл қорытындысында «Осы жылдың ең үздік поэтикалық шығармасы» деп ең бірінші пікірді мен айтып едім. Содан бері де ширек ғасырдан астам уақыт өте шығыпты. Кез келген туындының бағы жанатын бір уақыты болады. Бүгін «Қарақазан ғасырдың» сондай сәтіне куә болдық. Оқиға желісіне қарап отырсақ, Едіге қарт, Иіс кемпір, болмаса Қасым – осылардың барлығы ақ пен қараның ортасындағы параллельдерден тұрады, оқиғалардың барлығы сол негізге құрылған. Оның астарына үңілу, философиялық мәнін ашу – үлкен еңбек һәм білімді және жүректі қажет етеді. Осы ерекшелікті режиссер Нұрқанат Жақыпбай жақсы түсініп, сезінген. Әрине, поэтикалық шығарма болғаннан кейін мұны қабылдау өте қиын болуы да мүмкін. Бірақ Нұрқанат режиссерге тиесілі қолтаңба, жаңаша ойлау, соны сараптау, тың режиссерлік шешімдерді көріп, шығарманың ішіне соншама еніп, ерекше шабыттандым.
Қуаныш СҰЛТАНОВ,
қоғам қайраткері:
– Нұрқанат Жақыпбай – өзі жастайынан, тумысынан өзгеше ойлап, ерекше дүниетаным іздеп жүретін ізденімпаз суреткер. Өрімдей кезінен, театрға келгенінен бастап сондай қасиетімен дараланатын. Ол әркімнің қолынан келе бермейтін қасиет. Нұрқанаттың ойлау жүйесі мен тереңнен қозғайтын түйсігі, сезімі, сезінуі ерекше жігіт деп ойлаймын. Сонау Кеңес Одағының кезінде өнерге батыл келіп араласып, театрдың әрбір спектаклінде өзінше реформа жасаймын деп түрлі тәжірибелерге барғанына өз басым куәмін. Және бұл әсте бұрынғы қалыптасқан дәстүрді жоққа шығару емес, Нұрқанаттікі соны дамыту, соның ашылмаған сырын шешу.
Нұртөре ЖҮСІП,
сенатор:
–Ақын Нұрлан Оразалин ағамыздың поэтикалық туындысының сахналанған нұсқасын көрдік. Театрдың өз тілі бар. Ол тіл түпнұсқадан бөлек болады. Театрдың мақсаты адамды ойландыру, толғандыру десек, осы талап тұрғысынан келгенде режиссер Нұрқанат Жақыпбайдың қойылымы кез келген еуропалық сахнада қоятындай дәрежеде деп ойлаймын. «Қылкөпір» қойылымы арқылы суреткер тұтас бір дәуірдің, өткен ғасырдың қасіретті парақтарын көз алдымызға алып келеді. Сонымен бірге шерлі жұрттың бастан өткерген тарихи оқиғалары кезең-кезеңімен кестеленіп жатыр. Және оқиғаның бәрі сахнаның өз тәртібінде жүйеленіп, Нұрлан ағамыздың жыр жолдары кәдімгі хор сияқты, яғни халықтың «Елім-айды» айтқан сарынындай сезілді. Сахнадағы актерлер орындауынан сондай құдіретті сезіндім. Бұл – елдік жолындағы түрлі құрбандықтың, қиындықтың, ауыртпалықтың қазақтың басынан өткен кезеңдері. Яғни «Қылкөпірде» өткен ғасырдың, қазақ үшін қасіретті ғасырдың бейнесі жақсы сахналанды деп айтуға толықтай негіз бар.
