Сәуле Самаева:«Таңғажайып дүниені» маған арнап еді

 Апта сайын екі рет хат жазатын

– Өмір бойы әдебиетке адал қызмет еткен, қаламына серт беріп, сүбелі туындылар жазған қабырғалы жазушы­мыз Қабдеш Жұмаділовтің шығармасын күллі оқыр­ман қы­зығып оқы­ды. Біз жазу­шы­ның шығар­машылығымен та­ныспыз, ал сізбен кездес­кен­де­гі бозбала Қабдеш қандай еді?

– Мен 1963 жылы Қазақ педагогика институтының физика-математи­ка факультетінің физика бөлімінде оқып жүргенмін. Сол кезде математика бө­лі­мінде Үсен, Мақсұтқали деген «ағайлар» оқы­ды. Ол кісілер үйлі-баранды адамдар болатын. Жастары үл­кен. Сон­дықтан да студенттер ол кісілерді «ағай» дейтін. Пән сабақтарын бөлек оқы­ғаны­мызбен, кейбір ортақ лекциялар­ды бірге тың­дайтынбыз. Жатақханада тұра­мыз. Жерлес­тігіміз бар, анда-санда бас қоса­тынбыз.

Сондай күндердің бірінде, көктемнің бір мейрамында, осы ағайлар өте қуаныш­ты еді.

– «Бү­гін бізге Қабдеш келеді» деп мәз-мейрам болып отырған. – «Ол кім?» деп сұрағанымда, – «Шәуешек гимназиясында бірге оқыған сыныптасымыз» деп жауап қайтарған. Кешке жақын сол кісі де келді. Ол маған бір жү­деулеу, бұйра шашты, байыпты ағай болып көрінді. Дастарқан басында солар бірімен-бірі қа­уы­шып, өткен-кеткендерін әңгіме қылып ұзақ отырды. Артынан ағайлардан – «Сы­ныптасыңыз өте жүдеу екен. Ауру ма?» деп сұрадым ғой. Олар – «Жоқ, ойбай! Арғы беттен көп қуғын-сүргін көріп, 1962 жылғы көшті бастап шекараны бұзып өткен. Содан енді-енді ғана есін жинап жатыр» деп анығын айтқан. Бірінші рет Қабдешті осылай көрдім.

Біраз уақыт өтіп, сол кісіні қайта кез­дестірдім. Алматыда тұра­тын бір жақын туысымның үйіне барғанмын. Қарасам, Қаб­деш те сол үйде отыр екен. Үй иесі – бір кезде Үрімжіде әкем­­нің шәкірті болған Уәли Бекенов деген кісі, бізді тағы да жақсылап таныстырды. Содан кейін Қабдеш жатақханамыздағы сыныптастарына жиі келетін болған соң араласып кеттік. Ол кезде Қабдеш бозбала емес, жасы жиырма бестен асқан, көп көрген, ақыл тоқтатқан байсалды адам еді.

– Сізге ғашықтық хатын жазған шығар? Не деп жазғаны есіңізде ме?

– Иә, Қабдеш маған көп хат жазатын. Студенттер жазда оқудан босап демалысқа шығатын. Мен де уақытымның көбін ауылымда өткізетінмін. Сол кездері аптасына бір емес, екі хаттан келіп тұратын Қабдештен. Ол сәлем хаттарын араб алфавитінің төте жазуымен жазатын. Күз­дегі «сельхоз» жұмыстарына бар­ғанымызда да хаттары келіп тұрды. Сыныптастарына тапсырып қойған болу керек, тұрған жеріміздің адресін біліп алыпты. Кейде өлеңдетіп жіберетін. Менің есімде қалғаны мына сөздері:

Уайым түбі – теңіз,

Батасың да кетесің.

Тәуекел – жел қайық,

Мінесің де өтесің.

– Атажұртқа алғаш келген жылдары көп қиындық көрдім деуші еді, қалай еңсердіңіздер?

– Қабдеш атажұртқа 1962 жылдың сәуір айында келген. Мен Қабдешті 1963 жылдың көктемінен, Қазақ мемле­кеттік университеттегі оқуын қайта жал­ғастырған кезінен бастап білемін. Осы екі аралықта Қабдеш шекара асып атамекеніне оралған екі жүз мыңнан астам адамның ауыл-ауылға бөлініп орналасуына, келген жерлерінде қайта жаңғырып, жаңа өмір бас­тап кетуіне аралас­қан адам­дардың бірі еді. Сол кездегі қи­ын­шылықтар мен басынан өткер­ген оқиғаларды өзінің ғұмыр­намалық «Таңға­жайып дүние» атты романында егжей-тегжейлі суреттейді.

Бірінші оқырманы мен едім

– Ең алғашқы туындысы жарық көргенде жазушы қан­дай көңіл күйде болды?

– Қабдештің үйленуімізге дейін бір­талай өлеңдері мен әңгімелері газет-журналдарда жарық көрген еді. Шығармалары бөлек кітаптар болып екеуміз қосылғаннан кейін ғана басылып шыға бастады. Бірінші кітабы – «Жас дәурен» деген өлеңдер жинағы да, екіншісі – «Қаздар қайтып барады» деген әңгімелер жинағы. Кітап шыққан кездер қуанышқа толы еді, әрине. Әсіресе Қабдештің бі­рінші «Көкейкесті» деген романы 1968 жылы жеке кітап болып шыққанда оның шат­танып қуанғаны есімде. Ана­сына кітабын көрсеткенде Қанипа енемнің де қуанышында шек болған жоқ. Кітапты сүйіп, Қабдешке батасын жаудырды. Сол кі­таптан бастап Қабдештің бүкіл жазған­дары: әңгімелері, повестері, романдары мен мақа­лалары – бәрінің бірінші оқыр­маны мен едім. Тазаға көшіріп берген қолжазбаларды машинкаға басып бере­тінмін. Қабдештің жазу жазғанда қандай күй кешкені, бәрі көз алдымда. Туындыларының жа­рық көруінің қан­шалықты қиын жұмыс бол­ғанына мен куәгермін.

– «Соңғы көштің» жазыл­ғанына да жарты ғасырдан асты, әрине, бұл шығарма баға­сын алды. Бірақ осы романына жазушының өз көңілі толды ма? «Анау жеріне өзгеріс енгіз­сем» деген әттеген-айлары болмады ма?

– Ондай сұрақты мен де қойғанмын. Қабдеш өткен жылдан бері, әсіресе биылғы 2021 жылдың қысында, жинақтар дайындай отырып өз қаламынан туған кітаптарын түгелдей қай­та оқып шыққан. – «Қалай, өз­геріс енгізем деген жерлері бар ма екен?» деп сұрағанымда, – «Жоқ. Бәрі де шетінен шедевр. Шығармаларымның бір сөзін де өзгертпеймін. Құдай құлағыма қалай сыбырласа, сол күйінде қалады», деп күліп жауап берген еді.

– Біздің көз алдымызда қара қылды қақ жарып әділ сөй­лейтін, шындықты айтудан жасқанбайтын өр мінезді Жұ­ма­­діловтің бейнесі қалды. Батыл айта бі­летін мінезінен «таяқ» жеген сәт­тері болды ма?

– Қабдеш әрқашанда көркем шығар­маларында да, мақала-сұхбатта­рында да ақиқат пен әділдікті ту еткен. Тарихты бұрма­лау, ұрлық-қарлық, жазықсыз бі­реуді жәбірлеу, ел байлығын талан-тараж­ға салу сияқты қо­ғам­дағы әртүрлі жағымсыз құ­былыстарды байқағанда шыдай алмай ауыр-ауыр тақырыптарды бірінші болып көтеретін еді. Сол үшін өзін қолдаған қаламдастар оны «біздің мұзжарғыш кеме­міз» деп те атайтын. Ондай та­бандылықты ұнатпағандар да болды, әрине. Билік басындағылар да болды арасында. Бірақ қалың оқырманы қолдаған, халқына беделі асып тұрған Қабдешке «таяқ жегізетіндей» ешнәрсе істей алмады. Ондайда шенеуніктер көтерілген мәселені мойындауға асықпай, әдеттегінше үндемей құтылуға тырысатын. Билік ба­сындағылардың тағы бір әдеті – айтылған сөздері, бөліскен ой-толғамдары, саяси позиция­лары өздеріне ұнамайтын қай­рат­керлердің қалтасынан ұру. Мысалы, соңғы жеті-сегіз жылда Қабдеш Президент тағайындаған стипендияны алмай жүрді.

– Қабең жазудан шаршағанда қалай демалушы еді?

– Қаламы жүріп жатқан кезде Қабдеш шаршау дегенді білмейтін, айлап күні-түні жұмыс істеп жазу столында отыратын. Кеңес заманында әр екі-үш жыл сайын бәрімізді теңізге апарып демалдыратын. Соның арқасында Қара теңіздің Қырым мен Кавказ жағалауларын, Бал­тық теңізін әжептәуір араладық. Қатар тұрған екі Жазушылар үйлері ғой – біздің тұратынымыз. Бұрынырақта ауламыз толған ақын-жазушы көршілер, әрқайсысы бөлек бір жартас. Жай күндері демалыс ретінде Қабдеш сол көршілерімен әр нәрсені талқылап уақыт өт­кізетін, шахмат, бильярд ойнайтын. Тағы бір жақсы көретін демалысы – отбасымызбен Ме­деу мен Алмаарасан жақтағы та­биғатқа шы­ғатынбыз, туған-туыстарын аралайтын. Немере-шөберелерімен ойнаудан шаршамайтын.

Уақыттан тыс азамат

– Көп жылдың алдында Жәркен Бө­­дешұлы екеуі туған топырағы Шә­уешек­ке барып қайтты. Сол сапары ту­ра­лы сізге нелерді айтты?

– Сол сапарын Қабең Алматыға қалың қар жауған сайын жиі есіне алатын. 2002 жылдың аяғында, Қытайдағы Тарбағатай аймағы уәлиінің шақыруымен, Жәркен екеуі он шақты күн Шәуешек қаласының құрметті қонақтары болып қайтқан. Айтып кетейін, одан бұрын Қабдеш 1962 жылы Қазақстанға келгелі өзінің туып-өскен Сібеті, Дөрбілжін, Шәуешек, Үрімжілерді бір-ақ рет көрген. «Саяси» жағынан осы екі сапардың айырмашылығы жер мен көктей дейтін. Бұрын бар­ғанында Қытай үкіметі Қаб­дешті суық қабылдап, ресми кездесулерге барынша тыйым салып, соңына тыңшылар қойып, жүріс-тұрысын бақылап тұрған. Соның салдарынан жергілікті әдебиетшілер мен сыныптас-тағдырлас таныс­тары араласудан қашқалақтаған көрінеді. Ал осы жолы Қабеңнің бұрынғы өкпе-реніштерін тарқатып, құрметті қонақтарын қалайда риза қыламыз деген жергілікті үкімет аймақтарын кеңінен аралатып, ресми кездесулер мен мазмұнды сұхбаттардың үстіне қонақасыларын беріп, шапан­дарын жауып, аттарын мінгізіп дегендей, керемет күтім көрсеткен екен. Әрине, Қабдеш Шәуешектегі өзі көрген көп өз­ге­рістерді, бұрынғы таныс жер­лердің басқаша аталатынын сөз қылатын. Бірақ сол сапардан әкелген өзіне қатты әсер қал­дырған басты әңгімесі – арасы елу-ақ шақырым шекараның ар жағы мен бер жағындағы екі қаладағы тәртіп пен еңбекке деген көзқарастағы айырмашылықтар. Соның бір мысалын – қар күреу мен көше-жолдарды тазалауды өзінің «Сызықтың арғы жағы» деген мақаласында келтірген де. Сонда, біздің жақ бульдозер таба алмай көлік мінуден қалғанда, арғы жақтағы халық қолдарына бір-бір күрек алып, жолдарын бір-екі сағатта тап-тұйнақтай қылып тазалап қояды екен. Сол са­парларын Жәркен де өлеңдетіп суреттеген.

– Жазушы «Таңғажайып дүние» атты туындысын сізге арнап жазды, осы кітап туралы айтып берсеңіз...

– «Таңғажайып дүние» деген кітабы – ғұмырнамалық роман ғой, онда Қабең өзінің ес білгеннен бастап көрген-білгенін, туған-туыстарын, араласқан адамдарын, замандастарын, қаламдастарын, қоғамдағы бас­ты оқиғалар мен құбылыстарды ег­жей-тегжейлі суреттейді. Бүкіл өмір шын­дығын, көрген қиыншылықтарын, болған оқиғалардың жағымды-жағымсыз кейіпкерлерін түгел жасырмай ашық жазды. Сол кейіпкерлердің біразын мен де көрдім, оқиғалар­дың куәсі болдым. Мен Қабең­нің кітапқа кіргізген, кіргізбеген қиыншылықтарды жеңіп өткенін, төзім­ділігін, табандылығын бә­рін көрдім. Оның заман-қоғам­нан ерекше білімділігіне, еңбек­қорлығына, шығармашылық та­лан­тына, адамгершілігіне таң­данып, Қабеңнің уақыттан тыс азамат екендігіне көзім талай рет жеткен. Алдыма қойған мақсатым – ол кісіге барынша қолдау көр­сетіп, үй тұрмысындағы болып тұратын мәсе­лелерге алаңдатпау. Кітабының бірінші бетінде «Бұл кітабымды жарлы-жақыбай ке­зімде етегімнен ұстаған, алтындай бес бала сүйгізіп, отбасын бақытқа кенелткен, ала қағаздың азабын, тұрмыстың ащысы мен тұщысын ұзақ жыл бірге тат­қан өмірлік серігім Сәулеге арнаймын!» деп «Таңғажайып дүниені» маған арнаған еді. Менің еңбегімді бағалаған болуы керек.

– Мына жұрт ақынға жар болу қиынның қиыны деп жатады. Ал көсем сөзді, дала мінезді жазушыға жар болу­дың қиындығы бар ма екен?

– Қабдештің мінезі қиын, ашушаң кез­дері де болатын. Мен үйдегі тыныштыққа көп көңіл бөлдім. Ақынға да, жазушыға да, әсіресе Қабеңдей қоғамдық көзқарастары бар қайраткерге жар болу оңай емес-ті. Оның шығармашылық шабытының көкке шарықтап көтерілген кездері мен тұңғиық зерттеу жұмыстарына сүңгіген кездерінде оған ерекше жағдай жасау керек еді. Сондай-ақ Қабеңнің көңілі толмайтын қоғамымыздың көптеген саласындағы әртүрлі құбылыс жеткілікті еді, ондайларды күнделікті дастарқан басында талқылап жүйкесін жайландыру да менің міндетім. Ең қарапайым деңгейде – отырған жұмыс орны таза болуы керек. Тамағын уақытында беру, көңіл күйін бұзбау, мазаламау, жүйке жүйесіне тимеу сияқты қағидаларды сақтау керек.

Ұзағырақ өмір сүрсе екен деп тіледім

– Оқырмандар Қабдеш Жұма­діловтің өмірбаянын жақсы біледі, ал ол кісінің өмір­лік жары болған сіздің туған далаңыз қай жақта? Қандай мамандық иесісіз?

– 1943 жылы 20 қыркүйекте арғы беттегі Үрімжі қаласында дүниеге келген­мін. Сондағы №17 мектептің бастауыш төрт жыл оқуын бітіргенмін. Әкемнің аты – Әукен, 1917 жылы Семей облысының Ақсуат ауылында өмірге келген. Ұзақ жыл мұғалім болған, Үрімжі ауданының әкімі болған. Шешемнің аты – Сә­лимаш. Семей облысының Үржар деген ауылында туған. 1955 жылы әулетіміз ел қатарлы атажұртымызға оралған еді. Орта мектепті Үңгіртас мектеп-интернатында аяқтадым. 1967 жылы ҚазПИ-дің физика факультетін бітірдім. Мамандығым сол  физик. Ұзақ жыл физика факультетінде «Спецпрактикум по спектроскопии» деген лабораторияда қызмет істедім.

–  Сіздер бала тәрбиесіне де ден қой­ған отбасының бірісіздер, отба­сындағы әкенің рөлі қандай болуы керек деп ойлайсыз?

– Біздің төрт ұл, бір қызымыз бар. Ұлдарды бағу оңай емес. Кішкентай кездерінде мектепте де, далада да, үйде де әртүрлі оқиғаға ұрынып жүреді ғой. Балаларды тәртіпке салғанда Қабең: «Әділдік үшін қаталдыққа бардым» дейтін. Балаларға дүниетанымдық құнды­лықтарды түсіндіретін. Шежіремізді ұқ­тыратын. Ең бастысы, тәрбиелеу тақы­рыптары – әділдік, өтірік айтпау, еңбекке баулу, білім алу, уақытпен санасу. Осы тақырыптарға өмірден, тарихтан керемет мысалдар келтіретін. Осындайда Қабеңнің рөлі білініп тұратын. Әсіресе, ұлдар жоғары кластарға келгенде, менің сөзім онша өтпеген кездерде, әкелері осылай көздерін жеткізіп иландыратын.

– Қабдеш Жұмаділов атын­дағы қо­ғамдық қор құрыл­ды деп естідік, бұл қордың мақ­саты қандай?

– Қордың мақсаты – Қабеңнің өмір жолын шығармашылық, азаматтық тұр­ғыдан насихаттау, атын өшпестей еліміздің тарихында қалдыру. Ондай жоспарланған іс-шаралар көп. Кесенесіне күмбез көтеруден бас­тап, қала мен ауда­н орта­лықтарында ескерткіштер орнату, мұражай ашу, шы­ғарма­ларын орыс, ағылшын тілдеріне аудару, 20 томдық толық шы­ғармалар жинағын шығарып оқырмандарға, кітап­ханаларға тарату, Қабеңнің қазақ әде­биеті мен қоғамымыздың өркендеуіне қосқан үле­сіне әділ баға беретін зерттеу жұмыс­тары мен ғылыми конференциялар өткізу – осы сияқты бастамаларға Қабдеш Жұмаділов атындағы қор ұйтқы болады.

Айта кетейін, қордың төр­ағасы – көп жылдан бері іні­сіндей болып кеткен, талай іс-шараларды атқарысып қасында жүрген көрнекті ғалым, философия ғылым­дары­ның докторы, профессор Ұлықпан Есіл­ханұлы Сыдықов.

– Қабеңнің орындалмаған арманы бар ма? Жарияланбаған шығармалары ше?

– Қабеңнің өзі соңғы сұхбат­тарында жазамын деп жүрген шығармаларын жазып бітіргенін айтқан. Бірақ адамда арман деген бітпейді ғой. Қабең халық мүддесі үшін өмір сүрді, қоғамымыздың түзелуін, өркендеуін көргісі келетін.

Қабдеш екеуіміз 56 жылға жуық өмір­лік серік болдық. Өмір­де қиындықты да, жақсы­лықты да бәрін-бәрін көрдік. Мен қолымнан келгенше көмектестім. Қабең аман болса екен, ұзағырақ өмір сүрсе екен деп тілеуін тіледім. Жақсы адам еді. Ойламаған жерден бізді тастап кете бар­ды. Қабдеш тың еді. Бәрі Алланың қолында ғой. Қабең менің асқар тауым еді. Қорғаным, жанашырым еді. Қабаңның болмысы көз алдымда. Дауысы, сөйлеген сөзі құлағымда. Отырған орны, үйдегі жү­ріс-тұрысы бәрі көз алдымда тұрады. Не айтам. «Жатқан жерің жайлы, жарық болсын. Иманың жолдас болсын. Жаны жәннатта болсын» деймін.

Әңгімелескен

Дүйсенәлі Әлімақын,

«Egemen Qazaqstan»