Біз оның «Ұстараның жүзі» атты романы туралы сөз қозғамақпыз. Бұл роман негізінен өмірдің мәнін іздеуге және материализм мен руханилық арасын жалғауға ізденіс жасайтын шығарма. Чикагода, Парижде және Үндістанда белең алған 1920 және 30-шы жылдардағы оқиғалар әртүрлі әлемдердің кейіпкерлерін кірістіру арқылы шығарманың желісін бір арнада тоғыстырып отырады. Роман Бірінші дүниежүзілік соғыста өзінің соғыс алдындағы құндылықтарынан мүлде бас тартып, ұшқыш ретінде қызметтен оралған Ларри Даррел туралы баяндайды. Кейіпкер негізінен адам болмысының мәнін ашумен және әлемдегі зұлымдықты жоюмен күрескісі келеді.
Моэм осы романының алғашқы тарауында: «Мен оқырманымды кеңістікте ұстағым келді. Бұл кітап ұзақ уақыт аралығымен ғана жақын қарым-қатынаста болған адам туралы естеліктерімнің жиынтығы. Мен қазіргі өнертабысты қолдану арқылы кейбір олқылықтарды жеткілікті түрде толтыра аламын және осылайша өзімнің баяндауымды неғұрлым жүйелеймін, бірақ менің олай істегім келмеді. Мен тек өз білімім бойынша білетінімді қағазға түсіргім келді» деп ағынан жарылады. Осы сөйлемдерден сіз оның кезекті шығармасының қандай мақсатта, қандай күйде жазылғанын аңдай аласыз.
«Ұстараның жүзі» біз өмір сүріп отырған қоғамның дертіне батыстық үлгіге қатысы жоқ шешімдерді ұсынған алғашқы Батыс романдарының бірі деуге болады. Шығармадағы кейіпкер Ларри Даррелл абсолютті іздеген жас америкалық. Бұл рухани одиссеяның барысы оны шығармадағы өзге кейіпкерлермен, тіпті оның сүйіспеншілік пен байлық арасындағы өз таңдауы, қалыңдығы Изабельмен, ағасы Эллиот Темплтонмен қарым-қатынасын ашық суреттейді. Жазушының бір ерекшелігі – ол кейіпкерлерінің тағдырымен күресіп жатқанын бақылап отыру үшін оқиғаның ішінде және одан тыс жерде автордың өзі маңызды рөл атқарады. Оқиғаны қалай беру, соған оқырманды нандыруда ол әлсіздік танытпайды. Кейіпкер соғыстан оралғандығы себепті жаны да, тәні де жаралы күйде еді. Тіпті осы күй оны қатты күйзеліске ұшыратады. Нобель сыйлығының лауреаты Орхан Памуктен «Ең бақытты сәтіңіз туралы айтсаңыз» деген сұраққа «Бір кітапты оқыған кезде өзімді ұмытып, толығымен сол кітапты өзім жазғандай сезініп, сол көркем шығарма ішінде жоғалған сәтім – ең бақытты сәтім» деп жауап береді. Демек, мұнда шығарманың құдіреті туралы сөз болып отыр. Моэмнің «Ұстараның жүзі» романы да оқырманға әне сондай жақсы сәт сыйлайды. Қазір дүниеге әйгілі болып жатқан көркем шығармалардың көбі автордың өз басынан кешіргендері болмақ. Біз айтып отырған бұл шығарма да жазушының өз өмір шежіресі сияқты. Романдағы басты кейіпкер Ларри жоспардан бас тартып, оған ниет танытпай, барлығын таң қалдырады, тіпті ол келісімін бұзып, оны Парижден бір сәтте Үнді тауларына апаратын онжылдық жолды басуға дайындалады, ол осы сапары арқылы ашық әлемде өмір сүріп, содан мағына іздеуге ұмтылады. Соғыс кезінде көрген ауыр трагедияларды ұмытып, жарақатын жазуға барын салады.
Моэмнің атын шығарған бұда басқа да үздік романдары болды. Ол бір сөзінде: «Көп жылдар бұрын мен «Ай және алты бақыр» атты роман жаздым. Ол шығармада атақты суретші Пол Гогенді негізге алып, қалам қуатымды пайдалана отырып, француз суретшісі туралы білетін аз фактілердің маған берген құндылықтары бойынша жасаған кейіпкерімді суреттейтін бірнеше оқиғаны ойлап таптым. Осы шығармада мен ойдан ештеңе қосуға тырыспадым. Әлі де арамызда өмір сүріп жатқан адамдарды ұятқа қалдырмау үшін мен осы шығармада кейіпкер болған адамдарға өзімнің ойлап тапқан есімдерімді бердім, тіпті оларды ешкім де тани алмайтындай етіп өз туындыма қостым. Мен жазып отырған адам маңызды тұлға емес. Ол ешқашан олай болмайтын да шығар» дейді. Тағы да автор өзінің «өзім жақсы білетін дүниені ғана жазуға тырыстым» деген ұстанымынан айнымағанын растайды.
Жазушы «Ұстараның жүзі» шығармасында адамдардың өзіндік қасиеті мен ойдағы мақсатынан бас тартқан кезде зардап шегетін күйзелісті суреттейді. Тіпті ол біз қалаған нәрсе мен бізден күтілетін нәрсе арасындағы шиеленісті кейіпкерлердің өміріне байланысты етіп шебер шендестіреді. Сонымен бірге «Үміт» дейтін жалғыз сөздің адамның тағдырына әсері мен қатері туралы да көптеген философиялық ізденіс жасайды. Осы ізденістер Моэмнің атын әлемге танытты, шығармасын әрбір кітап сүйген оқырманның сөресінде самсатты. Оның шығармашылығы әртүрлі тақырыптарды өзек етеді, айталық, Шығыс мистицизмі, соғыстан қалжырау, соғыстан кейінгі өмір, әлеуметтік жауапкершілік және таптық шайқастар туралы оның қаламы шын жаза алды. Сол үшін де оның романдары соғыстан кейінгі аудиторияда резонанс тудырды.
Моэм әр романға өзінің тағдырын кірістірген сияқты. Соғыстан оралған Ларри Дарреллдің өмірі – оның соғыста болған жылдарының күнтізбесі сияқты болып сезіледі. Роман 1919-1943 жылдар аралығындағы жиырма төрт жылдық кезеңді, Чикаго, Париж, Лондон және Үндістан сияқты көптеген жерді сөз етеді. Бір сөзбен айтқанда, «Ұстараның жүзі» – идеялар мен кейіпкерлердің романы. Мына дүниеде болып жатқан зұлымдықтарға жауап іздеген Ларридің шындығы – Моэмнің сан жылдар бойы ойланған сұрағының соңғы нәтижесі болмақ. Зұлымдық деп отырғаны – жаһандық соғыстар екені шындық.
