Балмұздақты «вафель» стаканымен жеуді үйретті

ЭКСПО шежіресі: Сент-Луис, 1904 жыл

Бүкіләлемдік жетістіктер көрмесі Луизиана штатын Наполеон Бонапарттан АҚШ-тың сатып алғанына (1803 ж.) 100 жыл толуы құрметіне Сент-Луис қаласында 1903 жылы өткізілуге тиіс еді. Алайда, ол түрлі себептерге байланысты бір жыл кешіктіріліп, 1904 жылдың мамырында ашылып, 1 желтоқсанына дейін өткізілді. Франциядан Луизиана штатын сатып алу АҚШ тарихындағы аса үлкен сауда-саттық оқиғасы болды. Міне, осы тарихи оқиға құрметіне арналған көрме өткізу шарасы да өте үлкен ауқымда жос­парланды. Бүкіләлемдік жетістіктер көрмесін өткізу шараларын ұйымдастыруға Луизиана штатын сатып алу құнымен пара-пар – 15 миллион доллар қаржы жұмсалды. Көрме қалашығының ау­қы­мы келген қонақтарды ерекше таңғалдырды. Тек ауыл шаруа­шылығы павильонының өзі ғана 324 мың шаршы метр аумақты алып жатты. Сент-Луис Бүкіләлемдік жетістіктер көрмесі қалашығында барлығы 1500 құрылыс нысаны тұрғызылды. Осы құрылыс нысандарын бір-бірімен жалғастыратын жолдардың ұзындығының өзі 120 шақырымға созылды. Тіпті, негізгі павильондардың өзін сырттай аралап шығудың өзі туристер үшін аптаға жуық уақытты қажет ететін еді. Көрме қалашығындағы құрылыс нысандарының басым көпшілігі уақытша қолданысқа арналып, гипстен салынды. Алайда, сәулет өнерінің озық үлгілері болып танылған, мәңгілік құрылыс материалдарынан тұрғызылған ғимараттар да аз болған жоқ. Мәселен, осындай екі ғимаратта әлі күнге дейін көркемөнер және тарихи мұражайлар орналасқан. Қазіргі Сент-Луис қаласының іргетасын 1763 жылы француздар қалаған болатын. Осы елді мекенді 1766-1768 жылдар аралығында француз губернаторы Луи Сент-Анж де Бельрив басқарған. Одан кейін билік испандық губернаторлардың қолына көшті. 1800 жылы бұл қалада 1000 адам тұрса, бүгінде 320 мыңнан астам халық қоныстанған. АҚШ Сент-Луис қаласын Франциядан 1803 жылы сатып алды. Осы сауда-саттық оқиғасы тарихта «Луизиандық сатып алу» деген атпен мәңгілік қалды. Сент-Луис қаласында өткі­зі­летін осы Бүкіләлемдік жетіс­тіктер көрмесі шеңберінде 1904 жыл­ғы жазғы Олимпиадалық ойын­дарды да өткізу туралы ше­шім қабылданды. 1900 жылы Париждегі ІІ жазғы Олим­пиа­далық ойындардан кейін Халық­аралық Олимпиадалық комитет төрағасы Пьер де Кубертен Гре­кия мен Франциядан кейін келесі Жазғы ойындарды АҚШ-та өт­кізу туралы ұсыныс жасады. Жазғы Олимпиадалық ойын­дар­ды өткізу бәсекесіне бес қала: Буффало, Нью-Йорк, Сент-Луис, Филадельфия және Чика­го қалалары түсті. 1903 жылы 10 ақпанда Кубертен ІІІ жазғы Олим­пиадалық ойындардың Бүкіл­әлемдік жетістіктер көрмесі шең­берінде 1904 жылы Сент-Луис қа­ласында өткізілетінін жариялады. Бүкіләлемдік жетістіктер көр­месін өткізу шежіресінде өрке­ниет әлемі адам қолымен жасал­ған ғылыми-техникалық жетіс­тіктердің тамаша үлгілерімен толыға түскендігін бұдан бұрын да атап көрсеткен едік. Мұндай табыстардан Америка құрлығы да кенде емес еді. Мәселен, 1893 жылы Колумбтың Америка құр­лығын ашқанына 400 жыл толуы құрметіне Чикаго қаласында өткізілген ЭКСПО көрмесін ұйым­дастырушылар Эйфель мұна­расынан асатын «керемет» ойлап тапқысы келді. Осы мақсатпен инженер Джордж Феррис дүние жүзіндегі алғашқы «сайтан доңғалағын» ойлап тауып, құрастырып, шығарды. Оның биіктігі 80 метрге жетті. Осы «сайтан доңғалақ» 1904 жылы көрме өткізілетін Сент-Луис қаласына көшірілді. Әрине, Джордж Ферристің «сайтан доңғалағы» Эйфель мұнарасынан асып түсе алмағанымен, кейіннен әлемнің барлық ірі қалаларындағы демалыс паркіндегі көңіл көтеретін негізгі қондырғыға айналды. Кейіннен адамзаттың игілігіне айналған мұндай өнертапқыштық жаңалықтан Сент-Луис Бүкіл­әлем­дік көрмесі де құр алақан қалған жоқ. Осы көрме кезінде балмұздақ сататын 50-ден астам сауда нүк­тесі алғаш рет балмұздақтарды ва­фельді стақандарға салып сату тәсілін қолданды. Содан бері міне, жүз жыл уақыт өтсе де адам баласы балмұздақтарды вафельді стақандарымен бірге алып жеуді ұнатады. Бүкіләлемдік жетістіктер көр­месінің жалауы Сент-Луис қа­ласында жеті ай бойы желбі­регенде, дүние жүзінен келген туристерді қызықтырудың небір амалдары жасалды. Тіпті, көрме қалашығындағы арнайы павильонда Африканың, Американың және Австралияның ну ормандары мен шөлейт аймақтарында мекендейтін небір жабайы тайпалардың өкілдері қамалған темір торлардан тұратын «адамдар зоопаркі» турис­тер назарына ұсынылды. Арнайы жасалған үлкен сахнадан әлемдегі ең үлкен органнан концерт берілді. Сент-Луис қаласындағы ең бай жә­не ең ірі ЭКСПО көрмесін ұйым­дастырушылар жеті ай бойы төрткүл дүниеден келген қонақ­тарды таңдандыра білді. Жылқыбай ЖАҒЫПАРҰЛЫ, «Егемен Қазақстан».