Жұмыссыздық: Сандарға сеніп, сан соғып қалған жоқпыз ба?

Әуелгі басымдық берілетін еліміздегі әлеуметтік мәселе тығырыққа тірелмесе де тұйыққа тап болғаны белгілі. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев жуырда Парламент Мәжілісінің отырысында осы олқылықтардың орнын толтырып, тұйықтан шығудың жолы мен жаңа Қазақ­станды құрудың қадамдарын айқын­дап берді. Ел Президенті, ең алдымен, халықтың тұрмысын түзейтін, жағдайын жақсартатын бағыттарды бағдар етіп, тиісті тапсырмалар жүктеді.

«Азаматтардың əл-ауқаты жəне əлеу­меттік көңіл күйі мемлекеттің басты на­зар­ында болуы керек. Цифрлармен ойнауды қойып, нақты істерге көшетін кез келді. Мемлекеттік аппарат көп жағдайда «өзін өзі тиімді жұмыспен қамтушылар», «ресми емес жұмыспен қамту» секілді терминдерді қолданып, жағдайды жасыруды жақсы көреді. Соның салдарынан көп­теген адам жұмыссыздықпен бетпе-бет келіп, əлеуметтік қорғаусыз қалып жа­тыр. Бұл əлеуметтік-еңбек саласын са­палы жаңартуды қажет етеді. Осы мақ­сатпен мынадай шараларды қабыл­даған жөн. Халықтың табысын арт­тыру бағ­дар­ламасын əзірлеу қажет. Жұмыс нақ­ты əрі əрбір азаматқа бағдарлан­ған болуы керек. Бас­қарудың əр дең­гейінде кедейлікті төмен­детудің нақты көрсеткіштерін бекіту қажет», деді Қ.Тоқаев.

Мемлекет басшысы айтып өткендей, əлеуметтік-еңбек саласы сапалы жаңартуды қажет етеді. Бұл үшін қандай қадам­дарға барған жөн? Жұмыс­сыздықты қайтсек жеңе аламыз? Бұл ретте Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің Ұлттық статисти­ка бюросының халықты жұмыс­пен қамтудың іріктемелі зерт­теуінің қорытындысына тоқ­талған жөн болар еді. Соған сәйкес 2021 жылғы III тоқсанда елімізде жұмыссыздар саны 450,7 мың адамды құрады. Жұмыссыздық деңгейі – 4,9%. Соның ішінде ер-азаматтардың үлесі 45,3% (204 мың адам), әйелдердің үлесі – 54,7% (246,7 мың адамды) болып отыр. Ал 15-28 жастағы жұмыссыз жас­тардың үлесі 17,2% немесе 77,5 мың адамға тең болса, олардың жұмыссыздық деңгейі – 3,7%.

«Жұмыссыздық – кез келген мемлекеттің алдында тұрған маңызды мәселе. Ұлт­тық статистика бюросының мәлі­метіне сәйкес, еліміздегі жұ­мыссыздық деңгейі 4,9%-ды құрап отыр. Алайда көп кате­гориядағы адамдар бұл көр­сет­кішке ілікпей қалуы ықти­мал. Өмір шындығында бұл көрсеткіш әлдеқайда жо­ға­ры болуы мүмкін. Себебі ста­­тис­тика ресми түрде жұмыс­сыз ретінде тіркелген азамат­тарды ғана есепке алады. Ал тіркелмей жүргендері қан­шама? Біріншіден, осы жұмыс­сыздықтың салдарынан қоғамда маргиналдардың саны артады. Өмірлік құндылықтарын, бағдарын жоғалтып алған жас­тар, қоғам мүшелері көбейе­ді. Екіншіден, жұмыссыздық отан­дастарымызды ішімдікке, нашақорлыққа салыну сынды девиантты әрекеттерге итермелеуі мүмкін. Жұмыссыз қалған халықтың бір бөлігі уақытын дұрыс ұйымдастыра алмай қалады. Басқа түскен ауыртпашылықтан шығудың жолын зиянды әрекеттерден іздейді. Кейін бұл әрекеттер созылмалы мәселеге де айналып шыға келеді. Үшіншіден, жұмыссыздық адамдарды заң­нан аттауға, қылмыстық әре­кеттер жасауға итермелейді. Төр­тін­шіден, бұл жағдай кедей­лікт­ің артуына, прекариаттар табының көбеюіне жол ашуы мүмкін. Прекариаттар дегеніміз – ереуілге, көтеріліске шығуға мейлінше құлықты, өзге күш­тердің манипуляциясына тез еріп кететін, тұрақсыз тап саналады», деді Қолданбалы этносаяси зерттеулер институты әлеуметтанулық зерттеулер департаментінің директоры Жанар Нақыпбаева.

Оның айтуынша, жұмыс­сыз­дықты уақытша және ұзақ мер­зімді деп екіге бөліп қарас­тыру қажет. Алғашқысы оқуын енді тәмамдаған жоғары оқу орны түлегіне, бір қызметтен екінші қызметке ауысып жат­қан азаматтарға қатысты. Бұл жағдай күрделі мәселеге айналмайтыны анық. Алайда ұзақ уақыт тұрақты жұмыстың, әлеуметтік пакеттің болмауына бейімделіп кететін тұлғалар да бар. Олар бір немесе бірер ай емес, жылдап жұмыссыз жүруі мүмкін.

«Сонымен қатар жұмыс­сыз­дықты қаладағы және ауыл­дағы деп бөліп қарастыр­ған да жөн. Қаладағы жұмыссыздық қаншалықты маңызды мәселе көрінсе де дәл ауылдағы жұ­мыс­сыздықтай күрделі болмауы мүмкін. Қаладағы жұмыс­сыздық көп жағдайда қысқа мерзімді сипатқа ие. Себебі шаһарларда жұмыссыз өмір сүру мүмкін емес дер едім. Қоғам мүшелері, индивидтер 1-2 ай жұмыссыз қалғаннан кейін қайтсе де бір істің басын ұстауға тырысады. Тұрақты табыс көзінсіз тіршілік ету қиын екенін түсінеді. Алай­да қа­ладағы жұмыссыз адам мар­­гиналдардың, қылмыс­кер­лердің, прекариаттардың қатарына жылдам қосылып кетуі ықтимал. Ал ауылдық жерлерде жұмыс орындарының шектеулі болуына байланыс­ты «екі қолға бір күрек» табу мәселесі аса маңызды. Көбіне-көп мектеп, әкімдік, аурухана сынды әлеуметтік, мемлекеттік мекемелерде ғана орын табылып жатады. Сондықтан ауыл жастары арасында жұмыссыз қалу қаупі жоғары. Соның салдарынан девиантты мінез-құлық пен әрекеттер арта бас­тайды», деді Ж.Нақыпбаева.

Ұлттық статистика бюросы 2021 жылғы III тоқсанда еліміздегі 15 және одан жоғары жастағы жұмыс күшінің саны 9,3 млн адамды құрап отыр­ғанын мәлімдеді. 8,8 млн адам жұмыспен қамтылып, 15 және одан жоғары жастағы халыққа шаққанда жұмыспен қамту деңгейі 66,1%-ды құрады.

Жұмыспен қамтылған­дар­дың жалпы санынан 6,7 млн адамды немесе 75,9%-ды  жалдамалы  қызметкерлер, 1,6 млн адамды – жеке кәсіпкерлер, 4,3 мың адамды – жеке практикамен айналысатын адамдар, 10,8 мың адамды – шаруашылық серіктестіктерінің құрылтай­шылары (қатысушылары) және акционерлік қоғамдардың құрылтайшылары, акционер­лері (қатысушылары), сондай-ақ өндірістік кооперативтер­дің мүшелері саналатын жеке тұлғалар, 546,8 мың адамды тәуелсіз жұмыскерлер құрады. 41,1 мың адам қашықтан жұмыс істеп, 93,1% еңбек процесінде жеке коммуникациялық (байланыс) құралдар пайдаланылды.

Жұмыспен қамтылған­дардың көп бөлігі сауда (16,6%), ауыл шаруашылығы (13,4%), білім беру (12,7%), өндіріс (12,4%) сынды экономикалық қызмет түрлерінде жұмыс істеді. Жоғары және орта кә­сіп­­тік (арнаулы) білімі барлар 7,4 млн адамды құрады. Бұл – жұмыспен қамтылған халық­тың 84,2%-ы. Жұмыспен қам­тылған ерлердің үлесімен салыс­тырғандағы жоғары және орта кәсіптік білімі бар жұ­мыспен қамтылған әйелдер­дің үлесі 4,4 пайыздық пунктке жоғары. Олардың негізгі үлесін – 64,9% (5,7 млн адам) 29-54 жастағы адамдар құрады.

«Жастардың  жұмыссыз­дығы күрделі мәселе екені анық. Бұл жайт ең алдымен олардың әлеуметтік жағдайын қиындатады. Елімізде соңғы уақытта орын алып жат­қан оқиғалар да осыны дәлел­деп отыр. Себебі алаңға шыққан­дар­дың басым көпшілігі осы жас­тар қауымы. Осыдан он шақты жыл бұрын елімізде көтерілген Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қадам жасау туралы идея өзектілігін жойған жоқ. Еңбек ету үшін өмір сү­ретін ұрпақты қалыптастыру аса маңызды. Жалақының төмен болуы оларды күн көру үшін еңбек етуге мәжбүрлейді. Сапалы білім алуға әлеуеті де, қаражаты да жеткілікті жастар жағы шетелге кетіп білім алуға асықса, ондай мүмкіндіктері жоқ жастар ол жаққа жұмыс істеп, көбірек қаражат та­уып келу үшін барғысы келеді. Өз елін құрметтейтін, ұнаған еңбек түрімен айналысатын, еңбек етуді мақсат ететін саналы ұрпақты қалыптастыру қажет. Сондықтан жастарға сапалы білім алуға жағдай жасау, жұмыссыздық деңгейін төмендету, қала және ауыл жас­тары үшін тең мүмкіндіктер жасау, жалақыны көтеру мәсе­лелері қажеттілігі туындайды. Қазіргі нарық қоғамы жағ­дайында жастардың еңбек құн­дылықтарын дұрыс қалып­тастыру, оларды адал еңбек етуге, шығармашылыққа, кәсі­билікке ынталандыру, мораль­ды-этикалық талаптарды бас­шылыққа алуға бағыттап отыру қажет. Алматыда орын алған ұрлау, тонау жағдайлары жауапсыздықтың, басқаның мүлкіне қол сұғуға арланбау, моральдық азғындықтың көрі­нісі. Біздің болашағымыз жас­тар, сондықтан оларды дұрыс тәр­биелеуге, өз елінде сапалы білім алуына, жұмыспен қам­та­масыз етілуіне жағдай жаса­луы керек. Ал жалақыны жоға­ры­лату мәселесін мемлекет бірте-бірте ретке келтіретініне сенім­дімін», деді Әл-Фараби атын­дағы Қазақ ұлттық уни­вер­си­тетінің Әлеуметтану және әлеуметтік жұмыс кафедра­сының профессоры Гүлнапис Әбдікерова.

Жуырда Еңбек және халық­ты әлеуметтік қорғау министрі Серік Шәпкенов Үкімет отырысында Мемлекет басшысы Мәжілістің отырысында берген тапсырмалары қалай іске асырылатыны туралы айтып берді. Ведомство алға қойған мін­деттерді іске асыруға кіріс­ті. Соның алғашқы қадамы Әлеуметтік кодексті уақтылы қабылдау болмақ.

«Қазіргі уақытта Әлеуметтік кодекстің жобасын әзірлеу жүргізілуде. Оны 2022 жылғы жел­­тоқ­санда Парламент Мә­жілі­сінің қарауына енгізу жос­парланып отыр. Әлеумет­тік кодексті қабылдау азамат­тар­дың әлеуметтік құқықтары мен міндеттерін бір жүйеге кел­тіруге; мемлекеттің, жұ­мыс берушілер мен қызмет­кер­лердің әлеуметтік сала­дағы міндеттемелері мен жауапкершілігін нақтылауға мүмкіндік береді. Әлеуметтік кодексті қабылдау халықтың мемлекет жүргізіп отырған әділ әлеуметтік саясатты түсінуін жақсартады және біздің аза­мат­тарымыздың өмір сүру дең­гейінің сапасын арттырады деп болжануда», деді министр.

Мемлекет басшысы сондай-ақ Үкіметке «Атамекен» ҰКП-мен бірлесіп, екі ай мерзімде халықтың табысын арттыру бағдарламасын қабылдауды да тапсырған болатын. «Халықтың табысын арттыру бағдарламасы бойынша бірқатар ұсыныс бар. Бірінші кезекте бұл жалпы табыс пен жұмыспен қамтуды арттыруға бағытталған бастамалар. Жеке қолдау шараларын: мамандық таңдауға, оқуға және жұмысқа орналасуға көмек көрсету үшін халықтың әлеуметтік осал топтары мен NEET санатындағы жастарды «ерте анықтау жүйесін» енгізу көзделіп отыр. Ақпараттық жүйелердің көмегімен іске асырылып жатқан ұлттық жобалар шеңберінде жұмыс орындарын құруды және жұмысқа орналастыруды бақылауды қамтамасыз ету жоспарлануда. Жұмысқа орналасуда жастарға, әсіресе NEET санатына басымдық беріледі. Екіншіден, «Атамекен» ҰКП-мен бірлесіп, әр ауылдың ерекшелігін ескере отырып, кәсіпкерлікке оқыту, өнімдер мен көрсетілетін қызметтерді сатуға қолдау көрсету және жеңілдетілген кредиттер мен гранттарды бөлу шаралары қарастырылады», деді ведомство басшысы.

Ең бастысы, министр жас­тар­дың жұмыспен қамты­луы­на ерекше көңіл бөлетінін жеткізді. «Қазіргі уақытта министрлік жастарды жұмыспен қамтуға бағытталған шараларды жүзеге асыруда. Бұл – «Жастар практикасы» және «Алғашқы жұмыс орны» жобалары. Аталған жоба­ларды күшейту үшін жас­тар­дың қатысу мерзімі мен жалақы мөлшері ұлғайтылады», деді Серік Шәпкенов. Ол тұрақ­ты жұмыс орындарын құру шарттарының бірі – кәсіп­кер­лікті дамыту саналатынын атап өтті. «Мемлекет бас­шы­сы­ның тапсырмасы бойын­ша жеке ісін дамытуға арналған грант мөлшері 200-ден 400 ай­лық есептік көрсеткішке де­йін (612,6 мыңнан 1,2 млн тең­геге дейін) ұлғайтылады, бұл орай­да грант берілетін бизнес жоба­лар­дың тиімділігін баға­лау кү­шей­тіледі», деді министр.

Жас болсын, жасамыс болсын тіршілік үшін тырмысады. Жан бақсам, отбасы, бала-шаға асырасам дейді. Алайда жұмыссыздық мәселесі талай адамның тауын шағып, жігерін мұқады. Өкініштісі сол, осындай тапшылыққа тап болған отандастарымыздың нақты санын әлі де айқындай алмаған секілдіміз. Ендігі мақсат – осы жұмыссыздықты түбегейлі жою. Үкіметтің алдында осындай үлкен міндет тұр.