Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Америка әдебиетінің тарихында Хемингуэйдей жолы болғыш жазушыны табу әсте қиын. «Күн көтерілгенде» атты екінші романы-ақ оны кеңінен танымал етті. Кейінгі романдары мен әңгімелер жинақтары оның әдебиеттегі абыройын арттыра түсті. Әлемдік соғыстарға қатысқанына, саяхатқа, спортқа, аңшылыққа, тіпті алкогольге құмарлығына қарамастан ол жазуда өнімді еңбек етті.
1959 жыл. Мәскеу. Хемингуэйдің «қара екітомдығы» жарық көріп, дүн-дүниеде әдеби пейзажды өзгерткен «жер сілкінісі» болды. Ресей жұрты үшін Америка мен Хемингуэй егіз ұғымға айналып, кітапсүйер елдің бәрі жапа-тармағай Хэм ағайдың суретін қабырғаларына іліп жатты. Тоқылған жемпір киіп, сақал өсірді. Әдеби ортада еліктеу селі қатты жүрді. Жас романтиктер «ұлы Хэм ағайша» өмір сүруді қалады. Алайда әдебиеттанушы Хемингуэйге еліктегендердің бәрі Хемингуэйше жазғысы келді. Бірақ ешқайсысы Хемингуэй бола алмады.
Жазушыға АҚШ-тың ең жоғарғы әдеби марапаты – Пулитцер сыйлығы бұйырды, өлерінен бірнеше жыл бұрын әдебиет бойынша Нобель сыйлығын иеленді.
Бір қарағанда, Хэм ағай адам қызығарлық өмір сүргендей көрінуі мүмкін. Дегенмен, оның Бірінші және екінші дүниежүзілік соғыстарға қатысқанын, Испанияда бомбаның астында қалғанын, Германияны бомбалаған ұшақтарда болғанын, ал америкалық әскер Нормандияға басып кіргенде, француз партизандарының тобын басқарып, Парижді азат етуге қатысқанын ұмытпайық. Одан бөлек Хэм ағай мұхитта алып балықтарды, Африкада арыстандар мен бөкендерді аулады. Куба мен АҚШ-та зәулім үйлерге, яхталарға иелік етті.
Иә, оған өмір бойы сәттілік серік болғандай. Ол талай рет өлім аузынан қалды. Хемингуэй Муссолиниден сұхбат алды, ал кубалық диктатор Батиста оны орденмен марапаттады. Бірақ бұл оның Куба төңкерісін қуана қарсы алуы мен Фидель Кастромен достығына кедергі келтірмеді. Тағдырдың еркесі дерсіз...
Әрине, бұл медальдың бір жағы ғана. Алпысқа таяған шағында Хемингуэйдің үстінде сау-тамтық жер қалмаған еді. Бұл «мачо» өзгелерге (өзіне де) мықты көрінгенімен, өміріне аса қауіпті оқиғалардың талайын басынан кешіріп, бірнеше рет өлімші халге жеткен.
Бірінші дүниежүзілік соғысқа ерікті ретінде алынбаған ол майданға Қызыл Крестің құрамында аттанды. Хемингуэй жаңбырша жауған миномет оғының астында қалып, оған екі жүзге жуық жарықшақ тиген. Соның салдарынан тізесінің ұршығы алюминий протезіне алмастырылып, кейін соның арқасында саяхаттарға шығып жүрді. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде ол Лондонда автокөлік апатына ұшырап, басын алдыңғы әйнекке соғып, жарып алды. Қанға боялған оны ауруханаға әкелгенде, жұрттың барлығы жазушыны өлдіге балаған еді. Бұған қоса аңшылықта жүргенде екі рет жараланып, екі мәрте әуе апатына да түсіп үлгерген. Салдарынан бүйрегі, бауыры, талағы жарылған, омыртқасы зақымдалған, бассүйегі сынған. Түйнемемен, безгекпен, өкпе қабынуымен, терінің зақымдалуымен ауырған, гепатитке және қант диабетіне шалдыққан. Өмірінің соңына қарай ол сұмдық депрессиядан жындана бастаған, ал оны электрошокпен емдеу әрекеттері нәтижесіз болды.
Оның соңғы дерті қорқыныш маниясы еді. Ол Кубаға АҚШ-тан оралған соң ФТБ (федералды тексеру бюросы) өзін бақылауға алғанына, үйінде «тыңдауыштар» орнатылғанына сенімді еді (айтпақшы, ол рас болып шықты). Құпиясы ашылған құжаттардан белгілі болғанындай, ФТБ Хемингуэйді шынымен қадағалауында ұстаған.
Қалай болғанда да, бұл «тағдырдың еркесі» өзінің «мықтылығы» үшін көз көріп, құлақ естімеген бағамен есептесті.
Жазушының өмірден өз еркімен кетуіне генетикалық бейімділігі де себеп болуы мүмкін дейді. Оның әкесі де өз-өзіне қол жұмсаған еді. Хемингуэйден соң оның інісі Лестер Хемингуэй өмірмен қош айтысқан. Оның немересі, модель, актриса Марго Хемингуэй 1996 жылы шамадан тыс дәрі қабылдау салдарынан көз жұмған.
Бұдан бөлек психикалық ауытқудан емделуге қоса жамалған маскүнемдік те тіршілікті тарылтқан болар.
«Қош бол, майдан!» «Қоңырау кім үшін соғылды?», «Иемдену және иемденбеу», «Түстен кейінгі өлім», «Әйелсіз еркектер», «Шал мен теңіз», «Жаңбырда қалған мысық», «Мұхиттағы аралдар». Хемингуэй шығармаларының атаулары да жалғыздықтан, құлазудан хабар береді. Бар ғұмырында төрт әйелмен бас қосты. Иә, өз заманының әйгілі жазушыларымен һәм саясаткерлерімен араласты, тіпті дос болды. Иә, ол бүкіл әлемді аралап шықты. Иә, бәрін көрді, басынан өткермегені жоқ. Сонда да жалғыз...
Хемингуэйдің романдары мен әңгімелерінен осы сарын аңғарылады: мынау үлкен әрі қауіпті әлемде адам да, кез келген тіршілік иесі де дәрменсіз hәм тым кішкентай. Жазушының «Шал мен теңіз» әңгімесінде жалғыз балықшы өзі ұстап алған зор балық үшін шексіз мұхитта алып акулалармен арпалысады. Бұл шайқаста балық та, балықшы да жеңіледі. Ең өкініштісі, оларға ешкім араша түсе алмайды.
Мұхиттағы шағын аралдар. Нөсер астында қалған кішкентай мысық. Жазушы жанының шын мәніндегі жағдайы тура осындай. Ал оның бар «мықтылығы» – осы жағдайдан шыға алуында. Дегенмен, сол жолы Хэм ағайдың бұл талпынысы сәтсіз шықты. Трагедиямен аяқталды.
Стилі ерек, көзқарасы өзгеше жазушы 62 жылдық аласапыран ғұмырында күллі әлем оқырманы үшін өлмес шығармалар қалдырып, бір оқты құшағына қысып кете барды. Ол кейіпкерлерін табанды, батыл, жаужүрек қылып тәрбиеледі. Адамдарға күрескерлікті, ең бастысы жеңілмеуді үйретті. Өзі де сондай болуға тырысты. Тап бір өмірдің әділетсіз күрес екенін білгендей.
