Ғылым мен инновацияларды дамыту – мемлекеттік саясаттың қазіргі талаптарына сай келетін аса маңызды бағыт. Мемлекет ғылым саласын дамытуға соңғы он жыл ішінде елеулі қаржы бөлді, енді сол қаржының елдің экономикалық, технологиялық және әлеуметтік әл-ауқатын нығайтуға қаншалықты пайдасы болғаны туралы мәліметтерді білу орынды болар еді. Алайда қазіргі уақытта отандық ғылыми зерттеулер нәтижелерінің өндіріске еніп, одан едәуір пайда келтіріп жатқандары саусақпен санарлық.
Бүгінгі таңда ауыл шаруашылығы, экология, тамақ өнеркәсібі және медицина салаларына арналған отандық биопрепараттар өндірісінің дамуы өте баяу және әлі де шетелдік өнімдерге тікелей тәуелді екеніміз белгілі. Мемлекет бірқатар ірі ғылыми орталықтарды ашты және оларды заманауи құрал-жабдықтармен қамтамасыз етуге қомақты қаражат жұмсады. Мысалы, солардың бірі Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің, қазіргі Денсаулық сақтау министрлігіне қарасты Ұлттық биотехнология орталығы (ҰОБ). Бұл ұйым биотехнология саласындағы ғылыми әзірлемелерді дайындап, оларды өндіріске енгізуге және коммерцияландыруға бағытталған болатын, яғни ғылыми әзірлемелерді нақты тұтынушыға жеткізу мақсатында құрылған. Бірақ бүгінгі таңда жаңа технологиялар мен биологиялық өнімдердің отандық өндірісін ұйымдастыру тұрғысынан нақты қайтарымы, өкінішке қарай, нөлге тең болып тұр. Алайда соңғы он жылдың ішінде ғылыми жобалар мен бағдарламаларға мемлекеттік бюджеттен бірнеше миллиардтаған қаржы бөлінсе де оның қайтарымы болмай тұр. Осыған ұқсас жағдай биологиялық саладағы басқа институттарда да байқалады.
Осыған байланысты, бірқатар мәселе туындайды: ғылыми бағдарламаларға бөлінген қаражат аясында жасалған ауыл шаруашылығы, медицина, экология және басқа да салаларға арналған отандық препараттар қайда? Жаңа биологиялық өнімдер мен технологиялар қайда? Құрғақшылыққа, топырақтың екінші рет тұздануына және ауруларға төзімді жергілікті климаттық жағдайларға бейімделген ауыл шаруашылығы дақылдарына пайдаланатын әртүрлі сұрып қайда? Қаржыландырылған жобалар, әсіресе мақсатты бағдарламаларды қаржыландыру шеңберінде жүзеге асырылған жұмыстардың нәтижелері, мемлекеттік экономиканың тиісті салаларының өндірісіне міндетті түрде енгізумен аяқталуға тиіс. Өкінішке қарай, қазір ғылымның жетістіктерін өндіріске енгізу өте сирек кездеседі.
Яғни Қазақстанның ғылымы қазіргі кезеңде бәсекеге қабілетті бола ала ма, ел экономикасына лайықты үлес қоса ала ма деген заңды сұрақ туындайды. Әрине, отандық ғылым лайықты үлесін қосуға міндетті. Бұл үшін ғылыми зерттеулердің нәтижелерін практикаға түбегейлі күйде енгізілуін арттыру қажет. Ғылымда «іргелі зерттеулер – қолданбалы ғылым – ғылыми нәтижелерін коммерцияландыру» сияқты нақты тізбек жұмыс істеуі керек. Сонда ғылыми жаңалықтар мен жетістіктер сөрелерде шаң басып жатпай, нақты экономикалық пайда мен қаржылай салымды қайтаруға мүмкіндік береді.
Осы орайда, іргелі және қолданбалы зерттеулерді қаржыландыру схемаларының аражігін ажыратудың қажеттілігін атап өткен жөн. Сонымен бірге осы салаларды дамытуға бөлінетін мемлекеттік қаражаттың жұмсалуын қатаң бақылау қажет. Ең бастысы, салынған қаражаттың қайтымын тиісті уәкілетті органдар тарапынан нақты бақылау мен қадағалау жүзеге асырылуы керек.
Әрине, іргелі ғылымның дамуына мемлекет тарапынан жан-жақты қолдау болуы қажет. Бұл білім деңгейін едәуір алға жылжытатын және жетілдіретін, келешектегі қолданбалы ғылымның шешімдерінің басым бөлігінің негізі болып табылуы қажет. Сонымен бірге, болашақта іргелі ғылым практикаға нақты шығуы керек, аз уақытта оған мүмкіндік болмаса да, шамамен 5-10 жыл көлемінде іске асуына толық мүмкіндік болады. Іргелі зерттеулерді кем дегенде 5 жылдық ғылыми жобалар шеңберінде гранттық қаржыландыру есебінен жүзеге асырған жөн. Бұл жалпы ғылымға бөлінетін қаржының 20-25%-ынан кем болмауы қажет. Мұндай жобаларды орындау нәтижелері жоғары рейтингті журналдарда жарияланымдармен, халықаралық форумдарда баяндамалармен, монографиялар, кітаптар шығарумен және т.б. көрсетілуге тиіс.
Ал қолданбалы зерттеулерді орындауға ғылымға бөлінетін қаржының жалпы сомасынан 35-40%-ға дейінгі мөлшерін бөлу орынды. Мұндай жұмыстар жаңа отандық өнімдер мен препараттарды дайындауға, оларды өнеркәсіптік өндіруге арналған жаңа технологиялар әзірлеуге нақты бағытталуға тиіс. Мұндай ғылыми зерттеу жұмыстары зертханадан басталып, патенттерді ресімдеумен, әзірленген идеялар мен технологияларды (далалық сынақтар, клиникаға дейінгі және/немесе клиникалық зерттеулер, тәжірибелік-өнеркәсіптік үлгілерді жасау және т.б.) сынақтардан өткізумен аяқталуы қажет. Қазіргі таңда қолданбалы зерттеу гранттарына 3 жылға шамамен 70 млн теңгеге дейінгі қаражат бөлініп отыр. Бұл қаражат өз дәрежесінде нәтиже алуға мүмкіндік бермейді. Сондықтан қолданбалы зерттеулерді мемлекет тапсырыс беретін мақсатты бағдарламалар арқылы қаржыландыру керек. Мақсатты бағдарламалар мемлекеттің ең өзекті және маңызды әрі күрделі мәселелерін шешуге бағытталуға тиіс. Сондай-ақ міндетті түрде зерттеу нәтижелерін өндіріске енгізуді көздеуі керек. Бағдарламаны дайындау барысында атауында тек «әзірлеу» ғана емес, сонымен қатар «өндірісті ұйымдастыру», «технологияны енгізу» және т.б. нақты көрсетілуі керек. Осы қаражатты бөлу мен орындау барысын қатаң бақылауға алған абзал.
Ғылымды қаржыландырудың 35-40%-ға жуығы, сөзсіз, ғылымды коммерцияландыруға бағытталуы керек. Бұл жаңа өндірістер ұйымдастырумен және отандық препараттарды, технологияларды, материалдарды және т.б. өнеркәсіптік өндіріспен аяқталуы қажет. Бұл жағдайда қаржыландыру гранты Ғылым қоры арқылы, бейінді министрліктердің ғылым комитеттерінің тікелей бақылауымен жүзеге асырылуға тиіс. Алайда негізгі алға қойған мақсаттар мен міндеттер орындалмаған жағдайда жұмсалған қаражат дұрыс әрі тиімді пайдаланбаған кезде бөлінген қаражаттың 30%-ына дейін айыппұл салып, мемлекетке қайтару қажет. Бюджет қаражатының тиімсіз пайдалануына жол бермеу үшін уәкілетті органдар тарапынан, жобалар орындалғаннан кейін әрқайсысына терең талдаулар жасап, қорытындысын жариялаған жөн.
Ғылымға бөлінген мемлекеттік қаражаттарды мынадай схемамен іске асырған дұрыс: ғылыми идея (іргелі жоба) – сынақтан өткізу/өндіріске енгізу (мақсатты-бағдарламалық қаржыландыру) – коммерцияландыру («Ғылым қоры» АҚ). Сонда ғылыми нәтижелер түпкілікті тұтынушыға жеткізіліп, яғни отандық ғылым ел экономикасының дамуына елеулі үлес қосатынына сеніміміз мол.
Сонымен қатар ғылымды ұйымдастыру және басқару принциптеріне белгілі бір өзгерістер енгізу уақыты келген сияқты. Мүмкін ғылымды Білім және ғылым министрлігінен дербес уәкілетті ұйымға бөліп шығарған дұрыс болар. Өйткені қазіргі уақытта Білім және ғылым министрлігінің негізгі мүдделері бірінші кезекте мектепке дейінгі, орта және жоғары білім беруге шоғырланған, ал ғылымға қатысты мәселелер көп жағдайда кейінге ығыстырылып қала береді. Осыған орай, ғылым жөніндегі агенттік немесе Президент жанынан Ғылым мен техника жөніндегі мемлекеттік комитет түрінде дербес мемлекеттік орган құрылуы мүмкіндігін қарастырған жөн.
Ғылыми жобалар мен бағдарламалардың конкурстық іріктеу процесін оңтайландыру талап етіледі. Конкурстарды жариялау кезінде Қазақстан үшін өзекті зерттеулерге арналған мамандандырылған бағыттар мен техникалық тапсырмаларды барынша нақтылау қажет, сонда ғана нақты әрі сапалы нәтижелерге ие болатынымыз сөзсіз.
Бүгінде жоғары импакт-факторы бар шетелдік журналдарда жарияланымдардың болу критерийі бойынша жоба жетекшілеріне қойылатын қатаң талаптар көптеген ғалымға конкурстарға қатысуға мүмкіндік бермей отырғаны баршаға аян. Мүмкін бұл талапты тек іргелі зерттеулер үшін қолданып, ал қолданбалы зерттеулер мен (мақсатты ғылыми-техникалық бағдарламалар) коммерцияландыру жобалары үшін жеңілдеткен жөн болар. Бұл жерде алынған зерттеу нәтижелерін өндіріске енгізу талаптары бірінші орынға шыққаны жөн. Бұдан басқа, жаңа озық препараттар мен технологиялар жасалған жағдайда, бірінші кезекте оларды патенттік қорғау және содан кейін ғана ашық баспасөзде жариялау жүзеге асырылғаны абзал.
Қазір жоғары оқу орындары мен ғылыми-зерттеу ұйымдарын біріктіру мәселесі көп талқылануда. Тәжірибе көрсеткендей, университет пен академиялық ғылымды біріктіру оң нәтижеге алып келе бермейді. Жоғары оқу орындарының оқытушылары жұмыс уақытының көп бөлігін оқу процестеріне арнауына байланысты олардың ғылыми зерттеулерге толық көңіл бөлуге мүмкіндіктері шамалы. Бұл университет пен академиялық ғылымды біріктіру ғылыми институттарда қандай да бір негізі қаланған жеке мамандандырылған саланың көп жылдар бойы қалыптасқан ғылыми жетістіктері мен ғылыми мектептердің жойылуына қауіп тудырады.
Қазіргі уақытта биологиялық мамандықтардың ғылыми кадрларын даярлау жүйесінде де белгілі бір олқылықтар кездеседі. Негізінде, ғалымдар өз ғұмырларын Қазақстанның флорасы мен фаунасын зерттеу мен сақтауға және сирек кездесетін, жойылып бара жатқан түрлерін қайта қалпына келтіруге арнады. Қазіргі уақытта мәселенің тек бірінші бөлігіне, яғни ғылыми зерттеулерге ғана назар аударылса, ал қорғау мен қайта қалпына келтіруге қатысты нәтижелері айтарлықтай көзге көрінбейді. Оның үстіне өсімдіктер мен жануарлардың жекелеген түрлерінің, оның ішінде Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілгендердің популяциясы қарқынды түрде азаюда. Биоалуантүрліліктің азаюынан басқа, жыл сайын топырақ құнарының төмендеуі және екінші рет тұздалуы, ауылшаруашылық жерлерінің шөлейттенуі және батпақтануы, табиғи экожүйелердің біртіндеп жойылуы сияқты қауіпті құбылыстар да байқалады. Отандық биологиялық ғылымның мұндай жай-күйінің себептерінің бірі ғылыми ортадағы негізгі үлкен буындағы кәсіби мамандардың жылдан-жылға азайып бара жатқаны. Оған қоса, жоғары оқу орнындағы диссертациялық кеңестер жас мамандарды жалпы «Биология» және «Биотехнология» мамандықтары бойынша ғана даярлайды. Алайда ғылымның нақты саласында терең білім мен арнайы практикалық зертеулерді талап ететін «Зоология», «Ботаника», «Микробиология» және т.б. мамандықтар бойынша нақты даярлау жоқ. Бүгінде ғылыми ұйымдарға келіп жатқан жоғары оқу түлектері – магистрлер мен философия докторлары (PhD) кейде мамандықтарын өз дәрежесінде білмейтіні жасырын емес және осындай мамандарды ғылыми институттарда қайта оқыту мен даярлауға көп уақыт пен қаражат жұмсауға тура келеді. Біздің ойымызша, бұл мәселені жоғары оқу орындары ғылыми зерттеу институтарымен тығыз байланыста болғанда, яғни осы институттардың базасында таңдалған бағыттар бойынша студенттердің практикалық білімін нығайту арқылы шешуге болады. Сондай-ақ ғылыми-зерттеу ұйымдарының жанынан ғылыми дәрежелер (PhD) беру жөніндегі ғылыми кеңестерді міндетті түрде ашу қажет.
Отандық ғылымның зерттеулері мен білікті мамандар даярлауда олардың сапасын арттыру бизнес тарапынан қаржы инвестицияларын тартуға және де ғылымды қажет ететін өндірістерді дамытуға, сонымен қатар отандық экономика мен Республиканың халықаралық аренадағы беделін нығайтуға едәуір ықпал етуге мүмкіндік береді.
Аманкелді САДАНОВ,
биология ғылымдарының докторы,
профессор, академик,
Ғылым мен техника
саласындағы Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты
