Күні кеше Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Үкіметтің кеңейтілген отырысында билік пен қоғамның адал еңбек пен әділ ынталандыру идеологиясын ұстануы қажет екенін айтқан болатын. Ел Президентінің айтуынша, бұл идеология компрадорлар мен уақыт өткізіп жүргендердің, масылдардың орнын алмастыруға тиіс. Бұл үшін қандай қадамдарға бару қажет? Адал еңбек пен әділ ынталандыруды қалай жолға қоя аламыз?
«Кез келген еңбекті бағалауда адами факторлар емес, адами капитал басты назарға алынуы тиіс. Ең алдымен, қоғам арасында адал еңбектің бағаланатындығына және оған әділ ынталандыру болатындығына сенімділікті арттыратын шаралар орын алуы қажет. Сауатты бәсеке мен саналы әрі сауатты азаматтар көбейген жағдайда сапалы қоғам қалыптасады. Әр адамның өз ісіне деген жауапкершілігі мен сүйіспеншілігі жоғары болуы тиіс. Еліміздің әрбір азаматы осы елдің маңызды бір бөлігі екендігін сезінуі қажет. Бір ұйымның қызметкері жалақы алу үшін ғана емес, атқарып жатқан жұмысының сапалы орындалуы тұтас елдің жағдайына ықпал ететіндігін аңғаруы керек», деді Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ «Әлеуметтану» мамандығының PhD докторанты Шырын Тіленшиева.
Оның айтуынша, кез келген бағытта жемқорлықты азайту, мемлекеттік әлеуметтік қолдауларды мақсатты топтарға тиісті деңгейде жеткізу, ауылдан бастап республикалық деңгейдегі лауазымды орындарға ашық сайлау жұмыстары және осы сайланған тұлғаларға жұмыс нәтижесін көрсететін индикаторлар мен оны бағалау жолдары бойынша жұмыстар екі тарап негізінде атқарылуы керек.
«Саналы әрі сауатты бәсеке дегеніміз – кез келген еңбек ұйымдарында басшының объективтілігі мен қызметкерлердің өз жұмысына деген адалдығы. Кез келген қызметкер, яғни лауазымды орындағы, атқарушы қызметкер болсын KPI негізінде өз еңбегінің нәтижесін көруі тиіс. Бұл жүйе біздің елімізде болғанымен, ол тек сандық көрсеткіш үшін ғана жұмыс істейді, сапалы нәтижесі байқалмайды. Сонымен қатар барлық қазақстандықтар үшін ашық түрде еңбек бағалану статистикасы қолға алынуы керек. Бұл дегеніміз, мемлекеттік марапаттаулар мен сыйақылар табысталатын кезде жалпы қоғам болып кімге табысталатындығын білу және көру мақсаты іске асырылады. Ал жеке кәсіпкер ретінде қызмет атқарып жатқандар үшін адал еңбек пен әділ ынталандыру саласы мемлекет тарапынан олардың өз жұмыстарын еш кедергісіз жүзеге асыруға қолдау көрсету, сәйкесінше кәсіпкерлер тарапынан сапалы қызмет көрсетуді ұсынуын талап ету. Мейлі, жас болсын, егде азамат болсын, барлығына бірдей әлеуметтік лифт жағдайы жасалуы қажет», деді PhD докторанты.
Ш.Тіленшиеваның айтуынша, бүгінде жастар мен жасөспірімдердің құндылықтары өзгерген. Қазіргі қоғамда олардың арасында тез танымалдылыққа ие болу, блогер атану арқылы жылдам қаражат табуды ойлау сияқты талпыныстар жиі кездеседі.
«Осы тұста «Жастар кадрлық резерві» бағдарламасын атап өтуге болады. Бұл жақсы бастама жастарды топ-менеджерлер ретінде тарту мақсатында екендігін ескере отырып, бағдарламаға іріктеу жұмыстарында жоғары деңгейдегі ашықтық пен әділдіктің болуы қамтамасыз етілуі қажет. Адал еңбек пен әділ ынталандырудың болуы – Үкімет пен елдің азаматтары бірлесе отырып еліміздің азаматтары басқа елдерге көшіп кеткісі келмейтіндей, тек шетелге дүниетанымымызды арттыру, тәжірибе алмасу мақсатында ғана барғымыз келетіндей елді қалыптастыру», деді ғалым.
Отандастарымыз ынталануы үшін ең алдымен жұмыс берушілер адалдық танытуы тиіс еді. Өкінішке қарай, көп жағдайда бұлай болмай тұр. Мәселен, 2020 жылы мемлекеттік еңбек инспекторлары еліміздегі 1 184 кәсіпорын 31 мың жұмыскерге 4,2 млрд теңгеден астам жалақы берешегі бар екенін анықтаған болатын. Бұл кәсіпорын басшыларына 790 нұсқама беріліп, 106,4 млн теңгеден астам айыппұл салынды. Соның нәтижесінде осы 31 мыңнан астам жұмыскердің құқығы қорғалып, оларға 4,2 млрд теңге төленген еді.
Ал былтыр мемлекеттік еңбек инспекторлары Қазақстандағы 1 031 кәсіпорын 25,4 мың жұмыскердің 5,8 млрд теңгеден астам сомадағы жалақысы төленбегенін анықтап, кәсіпорындардың басшыларына орындалуы міндетті 1 198 нұсқама берілді. Бұған қоса 147,9 млн теңгеден астам сомаға айыппұл салынды. Осылайша 23,3 мыңнан астам жұмыскердің құқығы қорғалып, оларға 5,6 млрд теңге төленді.
Жұмыскердің құқығын қорғай алғанымыз жөн-ақ. Алайда былтырдың өзінде 1 031 кәсіпорынның жалақыға жан бағып отырған жұмысшыларды алақан жайғызып қойғаны жанға батады. Соған қарамастан, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Серік Шәпкенов ведомствоның 2021 жылғы жұмысын қорытындылай келе, «2021 жылдың үшінші тоқсанының қорытындысы бойынша халықтың номиналды табысы өткен жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда 11,8%-ға, ал нақты мәнде – 3,6%-ға өсті. 2021 жылдың үшінші тоқсанында орташа жалақы 243,7 теңгеге жетсе, бұл көрсеткіш өткен жылдың үшінші тоқсанымен салыстырғанда 19%-ға жоғары болды. Бұл ретте, инфляцияны ескере отырып, нақты мәнде жалақының өсуі 8,8%-ды құрады», деді.
Алайда Мемлекет басшысы Үкіметтің кеңейтілген отырысында «Бес жылда халықтың жалпы табысындағы еңбек кірісінің үлесі 80 пайыздан 67 пайызға қысқарған. Ал əлеуметтік трансферттер 17-ден 29 пайызға өскен. Қазір азаматтардың табысы жалақыға емес, бюджет шығынына тəуелді болып тұр. Қарызға батып, кедейлікке ұрынған адамдар саны көбеюде. Сөйте тұра, орташа жалақы мен жан басына шаққандағы табыс көлемі ұдайы өсіп келеді деген көпірме есеп берілуде. Бұл – нағыз көзбояушылық», деп халық табысына қатысты берілетін есептерге күмәнмен қарады.
Бұл жағдай халықты адал еңбек пен әділ ынталандыруға сендіре алмайтыны айтпаса да белгілі. Бұған қоса, жалақысын ала алмай алданып жүрген жұмысшылар тек өз отандастарымыз ғана емес. Мәселен, арзан жұмыс күші деп айтып жүрген, яғни көрші мемлекеттерден келген заңсыз шетелдік жұмысшылардың да «аузы аппақ болатын» кезі бар. Былтыр Ішкі істер министрлігі 6-12 желтоқсан аралығында «Мигрант» жедел алдын алу іс-шарасын өткізіп, осы операция кезінде көші-қон заңнамасы бұзылған 11 906 факті анықталды. Соның ішінде, 8 872-сі шетелдіктердің елде болу мерзімдерін бұзуы, 2 809-ы шетелдіктердің еңбек қызметін заңсыз жүзеге асыру фактілері саналады. Бұған қоса 564 отандық жұмыс беруші шетелдік жұмыс күшін заңсыз пайдаланғаны үшін әкімшілік жауапкершілікке тартылды.
«Қазір бізде цифрлы еңбек келісімдері бар. Бұл келісім арнайы енгізілді. Алайда шетелдіктерді тарта отырып, құрылыс, жөндеу сынды салаларда қызмет көрсететін шағын және орта бизнес өкілдері осы цифрлы еңбек келісімдерін пайдалануға құлықсыз. Сондықтан көші-қонға қатысты да кәсіподақ құрылуы тиіс. Бұл ұйым шетелден келетін жұмыс күшін қадағалаумен айналысуы керек. Сол кезде заңсыз жұмыс күші де, жалған статистика да болмайды. Ондай ұйым болмаған соң, шетелдік жұмысшылар жалақылары төленбегенін, алданып қалғандарын айтып бізге келеді. Осындай арыз арқалаған азаматтардың саны өте көп. Жуырда Үкімет, Кәсіподақтар федерациясы және жұмыс берушілер қатысқан үшжақты комиссияда әлеуметтік әріптестік аясында осы мәселені көтердік», деді YNTYMAQ шағын және орта бизнес қызметкерлерінің салалық кәсіподақ ұйымының төрағасы Қайрақбай Жанабеков.
