Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Этикалық мәдениет, сондай-ақ зерттеу объектісі мораль мен адамгершілік болып табылатын жалпы этика – сыбайлас жемқорлықпен күрес жүйесінің түйінді элементтерінің бірі. Мұндағы біз айтып отырған этика ережелері құқық нормалары секілді мемлекеттік мәжбүрлеумен бекітілмейтіні белгілі. Олар өзара біркелкі іргелі моральдық құндылықтарды мойындайтын қоғам мүшелерінің ортақ пікірінің күшімен қамтамасыз етіледі. Қоғамның өзі жасақтаған адам мінез-құлқының адамгершілік критерийлері мемлекеттік қызметшінің қызметін айқындайтын бірден бір фактор болып қалады. Мемлекеттік қызмет мықты рухани-адамгершілік негізге сүйенбей жеке дара жүзеге асырыла алмайды. Бұл өмірдің барлық салаларында мемлекеттік, қоғамдық мүдделерді іске асыру, халықтың билігін іс жүзіне асыру сияқты оның өзіндік табиғатының мәнімен үйлескендігін білдіреді. Сондықтан да мемлекеттік қызметшінің жеке қасиеттері, оның ішінде моральдық-іскерлік қабілеті – жалпы алғанда мемлекеттік басқару жүйесінің, сондай-ақ мемлекеттік қызметтің маңызды элементі. Ұжымдағы дұрыс емес моральдық ахуал, шенеуніктер мен мемлекеттік қызметкерлердің адал болмауы мемлекеттік органдардың кез келген ізгі ниеттерден құралған мақсатын бұрмалап, бұл істердің маңызын жоюға дейін алып келуі мүмкін. Қоғамдық ойды саралар болсақ, мемлекеттік қызметшінің беделі ең бірінші әділеттілік, тазалық деген ұғымдармен байланысты болып келеді. Осы нормалар мен қағидаттар, сондай-ақ олар тәжірибеде көрініс табатын әдет-ғұрыптар, салт-дәстүр мен рәсімдер жиынтығында кез келген кәсіби этиканың мазмұнын құрайды.
Мемлекеттік қызметшінің этикасы кәсіби этиканың бір түрі ретінде мемлекеттік қызметте адами қарым-қатынастардың белгілі бір түрін құрайтын моральдық-адамгершілік нормалардың жүйесін құрайды. Мемлекеттік қызметтегі этика мемлекеттік қызметшінің адамгершілік мәнін, оның азаматтармен, қоғаммен, мемлекетпен өзара қатынасының сипатын айқындайтын моральдық талаптардың қағидаттарынан, ережелері мен нормаларынан тұрады. Біздің қоғам атадан балаға мұра болып қалған моральдық-этикалық ережелерді ұстанып қана қоймай, лауазымды тұлғаларды әлеуметтік лайықты өмір салтын ұстануға және соған сәйкес моральдық-адамгершілік мінез-құлықты қалыптастыруға мәжбүрлейтін құқық нормаларын бекіту арқылы оны сақтауға, көбейтуге тырысып келеді.
Конституцияда, мемлекеттік қызметшілердің этикалық кодексінде және өзге де заң актілерінде қоғам, мемлекеттік қызметшілер мен басшы құрам бағынуы тиіс бірыңғай моральдық-адамгершілік сипаттағы талаптар бекітілген. Бұл ережелер этикалық нормалармен және стандарттармен бірге қоғамдағы қажетті мінез-құлықтың тиісті шарасы ретіндегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы мінез-құлықты анықтауда қолданылады.
Қазіргі заманның жаһандық мәселелерінің қатарында оның шешімі әлемдік қоғамдастықтың одан әрі дамуына тікелей әсер ететін сыбайлас жемқорлық мәселесі болып отыр. Сыбайлас жемқорлық соңғы жылдары бұқаралық сипат алып, экономика, мәдениет, білім беру, денсаулық сақтау сияқты қоғам өмірінің барлық салаларын қамтыды. Сыбайлас жемқорлық тұлғалардың қалыптасқан этикалық нормаларды жеке бас пайдасына жету мақсатында бұзуы, іштен іріп-шіруі, азғындауға баруы екендігін айтуымыз керек. Яғни мемлекеттік қызметші, өзгені емес, өз ар-ожданын алдай отырып, азғындық істерге барады, өзінің, ұрпағының, өзімен бірге өмір сүретін қоғамның белгілі бір игіліктерге жетуіне және өздеріне тиісті құқықтарды пайдалана алмауына алып келеді. Осы тұрғыдан сыбайлас жемқорлық ең бірінші қоғамда қалыптасқан моральдық-этикалық, адамгершілік қағидаттарынан аттап, оларды бұзу, сол арқылы іштей бұзылу екенін түсінуіміз қажет.
Отандық және шетелдік авторлардың жұмыстарында жиі қолданылатын анықтамалардың бірі БҰҰ-ның «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы» конвенциясында берілген. Осы құжатқа сәйкес «сыбайлас жемқорлық бұл жеке мақсаттарда пайда табу үшін мемлекеттік билікті теріс пайдалану» деп көрсетіледі. Дүниежүзілік банктің берген анықтамасы да осыған ұқсас. Еуропа кеңесі қабылдаған «Сыбайлас жемқорлық үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік» туралы конвенциясы өзге халықаралық нормативтік құқықтық құжаттарға қарағанда «сыбайлас жемқорлықтың» ұғымын кеңінен қарағандығы байқалады. Бұл құжатта сыбайлас жемқорлықты мемлекеттік лауазымды тұлғалардың қызметтік міндеттерін тиісінше орындамауы немесе пара алушының оған тиесілі емес пайдалар мен келісімдер көру арқылы мінез-құлықтық сатқындығы және параға сатылуы деп көрсетеді. Байқап қарасақ, сыбайлас жемқорлық бұл ең алдымен мінез-құлықтық дұрыс емес әрекет, адамның өз ісіне адал болмауы, сол арқылы қоғамда қалыптасқан әділеттілікті бұзу, өзінің арының тазалығын бүлдіру. Демек сыбайлас жемқорлық жасаған мемлекеттік қызметші, шенеунік тұлғасында ең бірінші моральдық-этикалық, адамгершілік тәрбие жетіспейді, ол бар болған күнде де дамымағанын, қоғамда қалыптасқан кертартпа пікірмен оның бейнесі сәйкес екенін байқау қиын емес.
Қазіргі уақытта сыбайлас жемқорлық құбылысы кеңінен зерттелгені, жоғарыда көрсетілген анықтамалардың универсалдығына қарамастан оның барлық тұстарын ашпайтындығы байқалады. Қазақстанның «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы» Заңы келесідей анықтама береді: «сыбайлас жемқорлық – жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамдардың, мемлекеттiк функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдардың, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға теңестiрiлген адамдардың, лауазымды адамдардың өздерінің лауазымдық (қызметтік) өкiлеттiктерін және соған байланысты мүмкiндiктерiн жеке өзi немесе делдалдар арқылы жеке өзіне не үшінші тұлғаларға мүлiктiк (мүліктік емес) игiлiктер мен артықшылықтар алу немесе табу мақсатында заңсыз пайдалануы, сол сияқты игiлiктер мен артықшылықтарды беру арқылы осы адамдарды параға сатып алу». Бұл анықтама сыбайлас жемқорлық құбылысының мәнін тереңірек ашқан. Біріншіден, анықтамадан сыбайлас жемқорлықтың субъектілерінің шеңбері ұлғайған, яғни тек мемлекеттік, лауазымды адамдардан бөлек, квазимемлекеттік сектордың қызметкерлері де, оларға параны жеткізушілер де осы ұғымдарға кіреді. Екіншіден, сыбайлас жемқорлықтың мақсаты тек қана өзінің жеке басына пайда табу ғана емес, сонымен бірге үшінші тұлғаларға игіліктер мен артықшылықтар алу, немесе олардың тиесілі емес игіліктер мен артықшылықтарды пайдалануы екені айқындалған.
Әлемдік тәжірибеде сыбайлас жемқорлықтың көптеген формалары кездеседі: пара алу, фаворитизм, қызметтік жағдайын теріс пайдалану, ағайынгершілік, рушылдық, жершілдік, тамыр-таныстық, қоғамдық ресурстарды жеке мақсатта заңсыз иемдену, бөлу, қайта бөлу, мүдделер қақтығысы, қоғамдық ресурстарға қол жеткізу мақсатында жеке таныстықты пайдалану, заңсыз жеңілдіктер мен несиелер беру т.б.
Сыбайлас жемқорлықтың басты себебі неде? Осыны анықтап көрейік. Әлеуметтік, ұйымдастырушылық-басқарушылық, саяси-қоғамдық қатынастардағы сыбайлас жемқорлықты туындататын себептер әртүрлі және алуан жүзді сипат алады. Оның ең маңызды және барлығымызға белгілі себептерін анықтайық. Шартты түрде сыбайлас жемқорлықтың себептерін 6 үлкен топқа бөліп қарастыруға болады: іргелі құқықтық ұйымдастырушылық-экономикалық, ақпараттық, әлеуметтік, мәдени-тарихи.
Сыбайлас жемқорлықтың туындауының іргелі себептері ретінде экономикалық институттар мен экономикалық саясаттың, саяси шешімдерді қабылдаудың жетімсіздігін, бәсекелестіктің болмауын, мемлекеттің экономикаға шамадан тыс араласуын, экономиканың жекелеген секторларының монополиалануын, ресурстық базаларды мемлекеттік бақылаудың болуын, азаматтық қоғамның дамымауы, сот жүйесінің тиімсіздігі т.б. атауға болады.
Жемқорлықтың құқықтық себептеріне заңның солқылдақтығы, заңнамалық базаның анық болмауы, заңнаманың тым жиі өзгерістерге ұшырауы, халықаралық құқық нормаларын сақтамау, сыбайлас жемқорлық қылмыстары үшін ақылға қонымсыз жаза түрлері, сайлау жүйесі реформаларының қажеттігі, сот шешімдеріне әсер етудің мүмкіндігі, нормативтік актілерді субъективті талқылауға мүмкіндік беретін нормалардың болуы, соңғы кезде дамып келе жатқан заң қабылдаудағы ықпал ету (лоббизм) және т.б. жатқызамыз.
Сыбайлас жемқорлықтың ұйымдастырушылық-экономикалық себептері ретінде тиімсіз бюрократиялық аппарат, мемлекеттік қызметшілердің айлық жалақысының төмендігі, бақылау жүйесінің солқылдақтығы, үлкен аумақтарды басқарудың қиындығын айтуға болады.
Ақпараттық себептері ретінде мемлекеттік басқару тетігінің ашық болмауы, шынайы сөз бостандығы мен еркін баспасөздің жоқтығы, оффшорлық аймақтардың болуы, жемқорлық мәселелерін зерттеудің жоқтығын көрсетеді.
Сыбайлас жемқорлыққа алып келетін себептердің ішінде әлеуметтік себептер де аса маңызды. Оларға туыстық құрылымдар, яғни кландық құрылымдардың болуы, ағайынгершіліктің дәстүрлері, мүдделер қақтығысы, жең ұшымен жалғасу, сыйлықтар сыйлау, пара беру салты, сауатсыздық пен білім деңгейінің төмендігін жатқызамыз.
Мәдени-тарихи себептері ретінде бюрократиялық мінез-құлықтың қалыптасқан жүйелі нормалары, сыбайлас жемқорлыққа қарсы көзқарасты қалыптастыратын бұқаралық мәдениет, саяси бәсекенің төмендігі, тарихи және демократиялық дамудың ерекшеліктері мен кедергілері, адалдық пен парасаттылық ұғымдарын ескермеу т.б. жатады.
Сыбайлас жемқорлық қоғам өмірінің барлық салаларына экономикаға да, әлеуметтік салаға да, саясатқа да зиянды әсер етеді. Сыбайлас жемқорлық тудыратын келеңсіз салдарлар қоғамның дамуын тежеп қана қоймайды, сонымен қатар елдің ұлттық қауіпсіздігінің мүдделеріне үлкен қауіп төндіреді.
Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар нәтижесінде еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуы баяулайды, экономикалық дамудың нашарлауы, бәсекеге қабілетті кәсіпкерлік тетіктерінің бұзылуына, шетелдік инвесторлар үшін экономиканың тартымдылығының төмендеуіне, сондай-ақ инфляцияның, шығындардың өсуіне және соның салдарынан еңбек өнімділігінің төмендеуіне, мемлекеттік қаражаттар мен ресурстарды тиімсіз бөлу және жұмсауға алып келеді.
Әлеуметтік салада білім беру, денсаулық сақтау салаларындағы көрсетілетін қызметтердің сапасы төмендейді. Мүліктік теңсіздік нығая түседі, байлар мен кедейлердің арасындағы алшақтық көбейіп, әлеуметтік шиеленіс ұлғаяды, адамдарға тең мүмкіндіктер жойылады, ұйымдасқан қылмыс көбейеді. Оны кешегі қаңтар оқиғаларынан да байқадық.
Сыбайлас жемқорлықтың әлеуметтік-экономикалық сипатын оның адами капитал сапасын төмендетуге алып келуімен, саяси институттар қызметінің тиімсіздігінің артуымен, макроэкономикалық тұрақтылықтың бұзылуымен қарастыруға болады. Мысал ретінде мұны алыс және жақын шетелдердегі сыбайлас жемқорлықтың әлеуметтік-экономикалық құлдырауға алып келуінен көруімізге болады.
Түптеп келгенде, сыбайлас жемқорлық бұл ең алдымен адамның моральдық-этикалық құлдырауы, азғындауы. Ал оның алдын алудың түйінді бағыттарының бірі мемлекеттік қызметшінің этикасын, оның бойында адалдық, тазалық, әділеттілік қағидаттарын негізге алатын парасаттылықты қалыптастыру екені анық.
Болат АЙТИМОВ,
Президент жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат және этика секторының меңгерушісі,
заңгер (PhD)
