Сарапшылар Еуропаның дәрі-дәрмек нарығында мәселе жетіп артылатынын айтады. Мысалы, обырға қарсы жаңа дәрі тіркелгені туралы жиі хабарланғанымен, Еуропадағы обыр ауруымен ауыратын науқастардың барлығының бірдей жаңа дәріге қолы жетпейтін көрінеді. Мұндай дәріні алу лотерея ұтып алумен тең деседі. Олай деуімізге ұлттық және аймақтық денсаулық сақтау жүйесі, дәрінің бағасы мен шығыны туралы келісімдер бюрократиясы, аймақтардың емдеудің жаңа тәсілдеріне ілесе алмауы сынды мәселелер себеп. Осы кедергілер көп жағдайда адам өмірін сақтауға мүмкіндік беретін дәрі-дәрмекке қол жеткізуді қиындатады. Бұл көбіне орта деңгейдегі мемлекеттерге ортақ проблема.
Мәселен, Германия мен Даниядағы науқастар 2019 жылы ұсынылған обырды емдеудің жаңа 29 тәсілінің тек 22-сіне қол жеткізе алды. Ол да 2020 жылы мүмкін болды. Ал Словакияда олардың тек біреуі ғана науқастарға ұсынылды. Польша, Румыния мен Латвиядағы науқастар бір де бірін ала алмады. Дәрі-дәрмек кейбір елдерге бірнеше жылдан кейін ғана жеткізіледі. Еуропада 10 жыл бұрын тіркелген муковисцидозға дауа болатын Kalydeco дәрісі бүгінде Еуропа одағындағы 27 елдің тек 17-сінде ғана бар. Ал бұл дәрінің тиімді екенін бірқатар зерттеу дәлелдеді.
Негізінен Еуропа одағы жағдайды түзеуге ниетті дейді бірқатар басылым. Осылайша, 2019 жылы желтоқсанда Еуропалық комиссия президенті Урсула фон дер Ляйеннің Денсаулық сақтау бойынша комиссар Стелла Кириакидеске жазған хатын көрсетеді. Онда президент «Еуропалықтардың қажеттілігін қамтамасыз ету үшін дәрі-дәрмек мәселесін қарастырғаныңызды қалаймын» деп жазған. Бұл Еуропа одағы үшін қиындау мәселе. Өйткені денсаулық сақтау ұлттық деңгейде басқарылады.
2020 жылы комиссия мәселені шешудің тың жолын ұсынды. Осылайша, дәрі-дәрмек жеткізу мен өндірудегі олқылықтардан бастап, оның бағасына дейін реттеуді көздеді. Бұл, шыны керек, Еуропаның дәрі-дәрмек мәселесіне алғаш рет назар аударуы. Еуропалықтар болса үмітпен қарап, жағдайдың түзелетініне сенеді.
Еуропадағы EURORDIS сирек кездесетін дертке шалдыққандар қауымдастығының өкілі Симона Боселли «Жаңа заң шын мәнінде пайдалы болып, науқастардың сенімі ақталады деген ойдамын» дейді.
Алайда Еуропа одағының дәрі-дәрмек заңнамасына аймақта препараттарды қолжетімді ету бойынша өзгеріс енгізу фармацевтика өндірісіне әсер етпей қоймайтын көрінеді. Сондықтан Еуропа фармацевтика өндірісі федерациясының атқарушы директоры Натали Молл заңнамаға өзгеріс енгізу арқылы мәселені толық шешуге болады дегенге үлкен үміт артпау керегін айтады. «Бұл іске аспауы да мүмкін. Оның дәл қазір бізге көрінбейтін тұстары болуы мүмкін. Өйткені фармацевтикалық компаниялардың жаңа препараттар жасауына, жаңа диагностика тәсілдеріне тосқауыл болуы мүмкін» дейді федерация өкілі.
Фон дер Ляйеннің бұл тапсырмасынан саяси астар іздегендер де аз болмады. Комиссия президенті өзіне ұпай жинауға тырысты деп топшылағандар да табылды. Алайда одақтағы экономика мен инновацияны қолдап, азаматтарға препараттарды жеткізудегі тосқауылдарды жою, денсаулық сақтау жүйесі жаңа дәрі-дәрмекке қол жеткізіп, оны өндіре алатын жағдай жасау оңай шаруа емесін түсініп, лайық бағасын берген де дұрыс.
Жергілікті медицина науқастарға барлық мүмкіндік ұсынылмауына бағаның да кедергі екенін айтады. Еуропада қолжетімділік шегі деген түсінік қалыптасқан. Еуропа комиссиясы дәрі-дәрмекті мақұлдап, тіркегенімен баға мәселесі ашық қалады. Еуропа одағында препараттар мен емдеудің жаңа тәсілін қолжетімді бағада ұсыну мүмкіндігі шектеулі.
Фармацевтикалық стратегия аясында ең алдымен Еуропалық дәрі-дәрмек агенттігінде қанатқақты жоба: компаниялардан дәрі-дәрмек сатуға қатысты ақпарат алынбақ. Бұл осы саладағы ашықтықты қамтамасыз еткенімен, компанияларда әзірге бұл ақпаратқа қатысты ешқандай заңдық жауапкершілік жоқ көрінеді. Дегенмен идеяны жақтаушылар аталған қадам дәрі-дәрмек бағасының арзандауына алып келеді деген сенімін жасырмады. Өйткені баға туралы ақпараттың ашықтығы бәсекелестіктің артуына жол ашады. Ұсыныс аясында жаңа заң дәрі-дәрмек шығаруға кететін шығын, мемлекет тарапынан берілген инвестиция, фармацевтикалық заттардың құрамы, патенттер саны мен жарамдық мерзімі сынды ақпарат талап етуі мүмкін. Сарапшылар қосымша ақпарат сұрату жасанды дәрі-дәрмек өндіретін компаниялардың жолын кесуге жақсы мүмкіндік дейді. Алайда компаниялар мұндай ақпараттың талап етілуіне қарсы. Өйткені зерттеу мен өндіруге кеткен шығынды есептеу қиынға соғады. Мәселен, коронавирусқа қарсы BioNTech вакцинасының жасалуына бірнеше жыл кеткен. Ал лицензия алу үшін сол бірнеше жылдық зерттеудің шығынын көрсету қиын дейді фармацевтика саласының өкілдері. Оның үстіне Одаққа мүше елдердің әрқайсының өзіндік бағасы бар, сондықтан шығын да әртүрлі. Ал бұл түптеп келгенде елдегі экономикалық талаптарға тәуелді бағалар арасындағы айырмашылықты жоймақ.
Еуропа одағында дәрі-дәрмек азаматтардың барлығына бірдей қолжетімді емес. Сандарға назар салсақ, Одақ дәрі-дәрмек үшін жылына 200 млрд АҚШ долларынан астам қаражат жұмсайды екен. Оның 76 пайызы нақты фирмалардың өнімдеріне бағытталады. Шығын жыл сайын артады, ал жекелеген елдердің денсаулық сақтауға бөлінетін бюджеті кеңейіп келеді.
Қажеттілікті жоюдың тағы бір жолы – монополияны жою. Иә, Еуропадағы фармацевтика саласы да монополиядан ада емес. Өйткені компаниялар патентке қол жеткізгеннен кейін бәсекелестігі аз нарыққа шығады.
Пандемия кезінде Еуропа вакцина дайындап, фармацевтика саласының дамығанын бір дәлелдегенімен, шешілмеген сұрақтар әлі де бар. Әлемдік нарықта инновациялық жаңалықтарымен танылып жүрген Одақтың өз азаматтарын ауадай қажет дәрі-дәрмекпен толық қамтамасыз ете алмауы үлкен сын. Дегенмен көтерілген мәселе мен заңдық тұрғыда өзгеріс енгізу идеясы ең алдымен аймақтағы науқастардың үмітін қайта жаққаны анық.
