Суретті түсірген Ерлан ОМАР, «ЕQ»
Ел Президенті осы бағытты берік ұстанып, саяси реформаларды біртіндеп жүзеге асырып келеді. Соның ішінде Парламенттің ықпалын арттыру мақсатында партиялардың Мәжіліске өту межесін төмендету, әйелдердің, жастардың және мүгедектігі бар адамдардың өкілдік етуін 30 пайызға дейін кеңейту, Парламенттік оппозиция институтын заңдастыру, сайлау бюллетеньдеріне «бәріне қарсымын» деген баған енгізу сынды игі шараларға бастамашы болды. Дегенмен қоғамда қос Палаталы Парламентіміздің атына айтылып жатқан сын әлі де аз емес. Мемлекет басшысы алға қойған жаңа Қазақстанды құру міндетін ойдағыдай шешу үшін еліміздің заң шығару билігін жүзеге асыратын ең жоғары өкілді органын да жаңғырту қажеттігі анық.
Жұрт Шер-ағаны жиі еске алады...
«Халық айтса, қалт айтпайды» дегендей, Парламенттің қай Палатасында болсын теледидардан көрсетілетін жалпы отырыстарда қалғып-мүлгіп отыратын, қолындағы алдын ала жазылған мәтінді ежіктеп, әрең оқитын, журналистердің қойған сұрақтарына жауап беруден жалтарып, жылыстап жүретін депутаттар әлі де кездесіп қалады. Сондай «аузынан – сөзі, қойнынан бөзі түсіп қалған» «халық қалаулыларын» көргенде жұрт өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарында Парламент мүшесі болған Шер-ағаны – Шерхан Мұртазаны жиі еске алып жатады. Ел мен жер тағдыры, халықтың мұң-мұқтажы жайлы шындықты биік мінберлерден билік басындағылардың бет-жүзіне қарамай, тіліп айтатын қайраткер жазушы нағыз депутаттықтың өшпес өнегесіне айналғандай.
Шынтуайтында, Шер-ағаның заманы басқа еді. Біріншіден, келмеске кеткен кешегі Кеңес Одағының күйреуіне алып келген қайта құру, жариялылық саясаты Қазақстанды да кеңінен қамтып, ауызға келгенді айтуға мүмкіндік берілген ақкөбік демократия орнаған кезең болатын. Сол уақыттағы газет беттерін ашып қарасаңыз, тіпті кез келген адамның ар-намысын аяусыз таптап, қорлауға дейін баратын жарияланымдарды көріп, жағаңызды ұстар едіңіз. Бүгінгі қолданыстағы заңнама бойынша ондай сорақылықтар үшін авторлар сот алдында жауап беріп, мыңдаған-миллиондаған теңге айыппұл арқалар еді... Екіншіден, ол кезде Парламент сайлауы мажоритарлық жүйе бойынша өткізілетін. Баламалы сайлауға түсіп, бәсекелестерімен депутаттық мандат үшін бітіспес күреске түсу кімге болсын оңай емес-ті. Қарсыластың «тырнағының астынан кір іздеп», «компромат» жинап, оларды бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жұртшылыққа жариялап, беделін түсіру, абыройын айрандай төгу – мажоритарлық сайлау жүйесінің ажырағысыз элементі іспетті-тұғын. Сондай ақпараттық майданнан аман да абыроймен өтіп, жеңіске жеткен саясаткерлердің келесі міндеті – сайлаушыларға берген уәделерін орындау және өзінің жеке сайлауалды бағдарламасын жүзеге асыру болатын. Олар, шын мәнінде, халық қалаулылары еді. Өйткені олардың сыртында жүздеген мың сайлаушы тұрды. Осыны жан-жүрегімен сезінген депутаттар Парламенттегі қызметінде ешкімнен ыға қоймайтын. Олар үшін Парламент Төрағасы мен оның орынбасарлары, комитеттердің басшылары – бұйыра сөйлейтін бастықтар емес, ортақ қызметті ұйымдастырушы әріптестер ғана болып саналатын. Ешқайсысы кез келген депутаттың аузынан қаға алмайтын. Мажоритарлық сайлау жүйесінің артықшылығы осында еді. Сондықтан сол кездегі Парламентте от ауызды, орақ тілді депутаттар аз болған жоқ. Ал Шер-аға солардың ішіндегі ең беделділерінің бірі, һәм халық сүйіктісі болғаны даусыз.
Мажоритарлық сайлау жүйесінің ең басты артықшылығы – ел ішіндегі белсенді де беделді, көпшілік жақтаған лайықты тұлғалардың жасы мен жынысына қарамай Парламент депутаты болып сайлануына жол ашатындығы.
Әрине, халқының құрамының өзіндік ерекшеліктері бар Қазақстанның жағдайында мажоритарлық сайлау жүйесінің кейбір кемшілігі білінбей қалмады. Қазағы қалың оңтүстік өңірлерде Парламент пен мәслихаттар сайлауы кезінде рушылдық көрініс берсе, басқа этностар өкілдері көбірек қоныстанған солтүстік өңірлерде ұлтқа бөлінушілік байқалғаны жасырын емес. Ел билігінің кейін мажоритарлық сайлау жүйесінен біртіндеп бас тартуының бір себебі осында болса керек. Тағы бір себеп – аталған жүйе бойынша сайлауға көбінесе қаржысы мол кәсіпкерлер, немесе олардың жақын-жұрағаттары түсіп, бизнесі жоқ зиялы қауым өкілдерінің мүмкіндігі шектелетіндігінде сияқты.
«Мен – халықтың емес, партияның қалаулысымын...»
Осыдан он бес жыл бұрын енгізілген пропорциялы, яғни партиялық сайлау жүйесінің де өз артықшылықтары мен кемшіл тұстары барына көзіміз жетті. Артықшылығы – депутаттыққа кандидаттар әр саланың тәжірибелі мамандарынан іріктелетіндігі, сондай-ақ ұрпақтар сабақтастығын, әртүрлі этностардың, әйелдер мен жастардың және мүгедектігі бар адамдардың өкілдігін сақтауға мүмкіндік беретіндігі. Сонымен қатар Мәжіліске бірнеше партияның өкілдері өтіп, парламенттік оппозицияны құрайтындықтан, қолданыстағы заңнамаға бертінде енгізілген өзгерістерге сәйкес комитеттердің басшылығына билеуші партияға сыни көзқарастағы бірнеше депутат сайлана алады.
Ал пропорциялы сайлау жүйесінің кемшілігі – Мәжілістегі партиялық фракциялардың жұмысында. Олардың қайсыбірі қатаң партиялық тәртіпті ұстанып, депутаттардың сөз еркіндігін шектейді. Мәжілістің жалпы отырыстары мен «Үкімет сағаттарында» қойылатын сұрақтар, сөйленетін сөздер және мемлекеттік органдарға жолданатын депутаттық сауалдар фракциялар жетекшілерінің көзқарасына орай іріктеліп, «түзетілетіндіктен», ал кейбірі мүлдем қабылданбай тасталатындықтан, кейде оларға өткірлік, шындықты шырылдай айту жағы жетіспей жатады. «Мына депутат мәймөңкөлеп, былқылдатып-сылқылдатпай, айтатын сөзін Шер-ағаша неге тура, кесіп айтпайды?!», деген сайлаушы пікірі осындайда туындайды.
Партиялық сайлау жүйесінің тағы бір кемшілігі – бізге беймәлім себеппен Мәжіліс депутаттары әр өңірден тең өкілдікте сайланбайтыны. Бір-ақ мысал: алтыншы шақырылымдағы Мәжіліске Солтүстік Қазақстан облысынан 4 депутат сайланған болса, жетінші шақырылымда 1-ақ депутат сайланды. Бұл ретте партиялардың басшылары өңірлердегі халық санын емес, елді мекендер санын ескергені дұрыс сияқты. Айталық, СҚО-дан сайланған жалғыз депутаттың Қызылжар өңіріндегі 600-ден астам елді мекенді аралап шығуы үшін оған қаншама уақыт керек?!
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Парламент Мәжілісінде 11 қаңтарда сөйлеген сөзінде: «Барлық шенеунікті бірден жастармен ауыстыра салуға болмайды. Бұл жерде мейлінше қисынды қадам қажет. Егер 60 жастағы шенеунік өз қызметін ойдағыдай атқарса, институттық жадқа ие болса, мемлекеттік қызмет үшін өте пайдалы болса, оны жұмыстан шығаруға болмайды», деп Үкімет пен Мемлекеттік қызмет істері агенттігіне тиісті тапсырма бергені белгілі. Президенттің бұл ұстанымы Парламент үшін де маңызды деп санаймын. Жетінші шақырылымдағы Мәжіліс құрамына алтыншы шақырылымда табысты қызмет істеген 60 жастан асқан депутаттардың бірде-біреуі партиялық тізім бойынша енгізілмегендігі көңілге қонбайды. Мәселен, қазір онда белгілі мемлекет және қоғам қайраткерлері – тәжірибелі экономист Омархан Өксікбаев, білім мен ғылым саласының білікті маманы Бейбіт Мамраев, медицина саласының майталманы Зәуреш Аманжолова сынды ғылым докторларының орындары ойсырап тұрғандығына еш шүбәм жоқ. «Қосақ арасында босқа кетті» дейді қазекем мұндайда. Оларға қоса, бірнеше шақырылымда депутат болып, халыққа белсенділігімен, турашылдығымен және қайырымдылығымен кеңінен танылған Нұртай Сабильяновтың да алпыс жасқа толмаса да, Мәжілістен шеттетілгендігі дұрыс болды деу қиын. Парламент осындай тұлғалармен ғана ықпалды болмақ.
Түйіндей айтқанда, өз басым Қазақстандағы парламентаризмді одан әрі дамыту мақсатында алдағы уақытта мажоритарлық және пропорциялы сайлау жүйелерінің екеуін де тең дәрежеде енгізген жөн деп ойлаймын. Екі жүйе бірінің олқылығын бірі толтырып, елімізде ықпалды Парламент құруға берік негіз болар еді.
...Бірде астанадағы Қалибек Қуанышбаев атындағы мемлекеттік академиялық қазақ музыкалық драма театрына бірнеше Мәжіліс депутаты өзара орысша сөйлесіп кірді. Соны жақтырмаған қарапайым театр қызметкерлерінің бірі оларға: «Сіздер – халық қалаулысыздар ғой, өз ана тілдеріңізде сөйлесіп, басқаларға неге өнеге көрсетпейсіздер?», деді. Оған ләм-мим демеген депутаттардың біреуі орындыққа отырып жатып: «Мен – халық қалаулысы емеспін, партияның қалаулысымын...», деп күңкілдегенін құлағым шалып қалды. Ойында жүрген өз шындығын айтқаны да...
