Біз рух деген дүниеге көбірек ден қоямыз. Осы рух биіктігінің бір көрінісі өлеңдегі тәкаппарлық шығар деген ой келеді кейде. Сондықтан өлеңге бәрі де жарасады. Нені айту емес, оны қалай айту керек деген ежелден бар қисынға салсақ та, көп өлең өзін ақтап алып шығады.
Құдай мен қалам иесінің өзара байланысы бізге тәкаппарлықтың бір көрінісін аңғартатындай. Жалпы, Құдай ұғымы көркем ойлаудың ең биік эталоны десек, бұл хақында ақындар да жиі толғанған. Әрине, Еуропаның кейбір шайырлары сияқты Құдаймен, тағдырмен ойнау мағынасында емес. Мұқағали «Сөредегі кермені кесіп өтсем, маған әлі келмейді Құдайдың да», дейді. Ақынның бұлай деуінің себебін кеңестік саясатпен де байланыстыруға болатын шығар. Бірақ біздіңше бұл кейде әлсіз болжам болып көрінеді. Шайырдың кеудесіндегі бұла тасқын оған осы сөзді айтқызды. Жалпы, Мұқағали шығармашылығына зер салсақ, ақын өлеңдерінде кешегі күннің ықпалына жығылған, көркем шындықты көрінеу өзге арнаға бұрған сәтін кездестіре алмаймыз. Сондықтан да бұл сөзі ақынның өз мені, ішкі асқақтығы, тіпті талант тәкаппарлығы дер едік. Олжас Сүлейменовтің бір өлеңінде «Пушкинді көрген, Құдайды көрген деп білем» деген сөз бар. Кей жағдайда өре түрегелетін-ақ жолдар. Бұл кейде біздің пендеден пайғамбар көргіміз келген мінезіміз сияқты. Болмаса қиялдан немесе қолдан жасайтын әдетіміз секілді. Әрине, Құдай қайда, Пушкин қайда? Қай қисынға салсақ та қабыспайды. Бірақ шын поэзияның рухы қарапайым пенденің жербетілік ойынан әлдеқайда тылсымға тартып кететінін білеміз.
«Бұйырса,
Шөлге көл боп түнегенмін,
Жел болып көк теңізде
түлегенмін.
Қара Жер,
Қария Жер,
Табын маған!
Тәңірің,
Құдайың да – мына менмін!..» Олжас Сүлейменов «Адамға табын, Жер енді» поэмасында осылай деп жібереді. Бұл жерде де ақын өзінің емес, адамзаттың атынан сөйлеп тұр. Сондықтан да бұл жолдардан астамсу мен күпірлік емес, ақынға тән мінез, тәкаппарлық аңғарылады.
Өміршең өлеңнің мәні таудан биік, теңізден терең. Бұл әрине өзіміздің білетін жаратылыстармен алғандағы өлшем ғана. Ал өлеңнің құдіретін тап басып, анықтап берген ешкім жоқ. Дегенмен ғайыптан ақынның кеудесіне сәуле сияқты болып түскен шығарма біз ойлаған кеңістіктен де ары кетуі мүмкін. Жұмекен Нәжімеденов «Жо-жоқ Құдай емеспін, пайғамбармын жай ғана», деп не үшін айтты екен деп жиі ойланғаныммен, жауабын таба алмадым. Әрине, ол өзін өзі жыр пайғамбарымын деп ойламағаны белгілі. Шын ақынның өлеңді жоспарлы түрде жазбайтыны, айтатын сөзін алдын ала жұптап алмайтыны белгілі. Ақын өзінің талант деңгейіне шақ келетін тәкаппарлықтан туған жыр шынайылығымен қалады. Кейде өзіміз көтере алмайтын шоқпарды белге байлап алып, ауызға сыймайтын сөзді айтып қаламыз. Қазір әрі-беріден соң бұл сән болған да секілді. Ал айтуға болатын сөздің өзін айтқызбайтын қоғамда Жұмекен ақынның бұлай дегеніне қайран қалмауға болмайды. Төлеген Айбергенов болса «Мен осынау аспани құдіретіммен, пайғамбарлық етемін жерге түгел», дейді. Орда бұзар отыз жасқа әлі толмаған жігіттің сөзі. Өмірзақ Қожамұратовтың «Өлең жазып жатқанда, Құдай да бір, мен де бір», дегені бар. Жұматай Жақыпбаев «Егер мені көзге ілмесе құбыла, онда мен де құбылаңа түкірдім», деп қатты айтады. Мұндай жолдарда астамшылық емес, талант тәкаппарлығының жатқанын көруге болады. Әйтпесе, аталған ақындардың ешқайсысы бір-бір «Құдай» болуға талпынған жоқ қой. Бірақ жанында алаулап тұрған жасын оты ақындарға осындай сөздерді айтқызды. Және мұндай сөздер айтылуы керек еді...
Әдебиетті сол жүйеге, сол қоғамға қызмет етуі керек дегенді кеше өзіміз шығарып алдық. Ақындар да сол уақыттың жыршысы дегенді жиі айттық. Бірақ тіл де, дін де, ұлттық рух та өгейсіп, шеттеп қалған кешегі кезеңде заманның да, дәуірдің де сызып берген шеңберіне бағынбай, өзіндік «аспани құдіретімен» ғарыштық ойларды айта білген ақындар санаулы еді. Мұхтар Әуезовтің «Мағжан – тәкаппар ақын» дегені бар ғой. Жалпы, тәкаппарлықтың өзі тек таланттарға жарасатын тәрізді. Талант тәкаппарлығының биіктігі де, асқақтығы да содан болса керек.
Жамбыл облысы
