Әдебиет • 28 Ақпан, 2022

Польшадан келген алғысхат

1436 рет
көрсетілді
8 мин
оқу үшін

Елімізде әр жылғы көктемнің алғашқы күні Алғыс айту күні­мен басталады. Бұл күн – ты­ныштық пен берекенің, өзара қарым-қатынастың, сенім мен татулықтың мерекесі. Кезінде туыс­тарымен бірге Польша елінен Қазақстанға қоныс аудар­ған Наталия Богданович өзін бағып-қаққан Дүрия атты әже­ге алғысхатын жолдап, үшбу сәлем жолдаған құнды де­рек Алматы қалалық Мемле­кеттік архивінде ұзақ жылдар бойы сақталып келеді. Біз осы орталықтың бас сарапшысы Ләйла Қасымқызы ұсынған архив материалын оқыр­манға ұсынып отырмыз.

 

Польшадан келген алғысхат

Коллажды жасаған Амангелді ҚИЯС, «ЕQ»

Соғыс. Әлем жұртшылығы тағы да осы сөзді естіді, естіп қана қоймай, мына дүниенің әп-сәттегі өзгерісі үшін алаңдады, күрсінді, бейбіт күнде атылған әр оқтың зардабы мен зияны үшін қасіреттенді. Не қылмақ керек, не істеу қажет? Бәрі ойдың сұрағы, санаға түскен ауыр салмақ. Бірінші және Екінші дүниежүзілік соғыстардың адамзат қоғамындағы, адам жүрегіндегі жарасы әлі жазылған жоқ. Біз білетін әрі білмейтін Екінші дүниежүзілік соғыс әр елге әртүрлі әсер еткені шындық. Қарапайым адам­дар­дың тағдыры өзгеріп кеткен сол тұс­тағы өмірді бұл күндері біз тарих бе­тінен, сақталған архивтер мен айты­латын аңыз іспетті әңгімелерден ғана біле аламыз.

1939 жылдың 1 қыркүйегінде Бал­тық теңізінің Вестерплатте түбегінде Екінші дүниежүзілік соғыс басталды. Гитлершіл басқыншылардан бассауға сұрап, ары-бері жосыған поляк халқы шарасыздан Украина, Белоруссия және Қазақстанға топ-тобымен көші­рілді. Қиын жағдайдан басын аман алып қалуды ойлап, елімізге қоныс аударған поляк азаматтары  Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Ақтөбе және Жамбыл облыстарына келіп орын теуіпті. Соғыс өрті ғаламды шарпып жатқан тұста Қазақстанға көшіп келген поляк отбасының балалары қамқорлыққа алынып, олар үшін алғашқыда орыс-поляк тіліндегі аралас мектептер, кейіннен поляк тіліндегі мектептер ашылғаны туралы деректер кездеседі.

Қазақ еліне қоныс аударғандар ара­сында жоғары білімі барлар мол бол­ған­дық­тан, бұл мектептерге мұғалім іздеу еш қиын­дық туғызбапты. Архив де­рек­тері осы жағдай бойынша республи­ка кө­лемінде 258 мұғалім жұмыс істе­­гені­нен дерек береді. Сонымен қа­тар олар өздерінің ұлт­тық әдебиет, драма, ха­лық билері және қолөнер үйір­ме­лерін ұйымдастырып, арнаулы көр­ме­­­лерге қатысып, ең жақсы экспонаттарын Поляк патриоттары одағының Мәс­кеу­­дегі көрмесіне жіберіп отырған. Поляк пат­риоттар одағының поляк театры Қа­зақ­­стандағы поляктарға концерт қойып, өз тілдерінде газет, журналдар шығарған.

Осы тұста қазақ жеріне жер аударылып келген Наталия Богданович атты поляк қыз туралы айтудың реті келіп тұр. Ол кешегі аумалы-төкпелі кезеңде Дүрия атты әженің қамқорлығында болып, қам-қайғысыз ержетеді. Жаһанға ты­ныш­тық орнаған соң еліне қайтқан ол мей­лі қайда болса да, өзіне бауырмалдық сезім сыйлап, өз қызындай көрген Дүрия әжені  сәбилік махаббатпен еске алып жү­ріп­ті. Тіпті поляк қызы Наталия өзі­нің ойын, өткен күндеріне деген әсерін жасы­ра алмай, ақпейіл де адал, адамгер­ші­лігі мол қазақ азаматтарына деген  жүрек сөзін  Польшаға іссапармен бар­ған әскери тарихшы Асқанбек Алданазаровқа  хат арқылы баяндайды. Асқанбек Сапарұлы  өмірінің көп бөлігін Польша аумағында Екінші дүниежүзілік соғысына қатысқан қазақстандықтарды  зерттеуге арнаған ғалым. Ол осындай ғылы­ми зерттеулерінің нәтижесінде Поль­ша­ға ғылыми іссапармен барып,1972 жылы «Участие казахстанцев в боях за освобождение Польши от немец­ко-фашистской оккупации (1944-1945 гг.)» тақырыбында диссер­тация қор­ғайды. Оның осы сапары бары­сын­да жинақтаған  қолжазбалары, күн­де­ліктері, жұмыс дәптерлері мен жаз­балары, фотосуреттері, сызбалар және карталар, хаттар тарихшының  жеке қор құжаттарының бір бөлігі ретін­де Алматы қаласы Орталық мемле­кет­­тік архивіне тұрақты сақтауға қабыл­да­нып, №419 қордың 5-сінде тұр. Ға­лым­­ның жинаған материалдарын ашып қал­саңыз, Екінші дүниежүзілік соғыс жыл­дарындағы  поляк пен қазақ хал­қы­­ның ортақ тағдырын тығыз байланыс­тыратын көптеген архивтік материалдарды кездестіреміз.  Біз сөз етіп отырған Наталия Богданович пен Дүрия әженің қарым-қатынасы да осыдан келіп шыққан құнды материалдың бірі.

Бір үйде тұрып, қиын-қыстау күн­дерді бірге өткерген Наталия мен Дүрия әженің арасындағы байланыс ғалым Асқанбек Сапарұлы  арқылы қайта жалғасын тапқан. Біз зерделеп  отырған осы тақырыпқа қатысты  аталған архив қорында көптеген естеліктер, хат алмасулар мен суреттер де сыр шертеді. «Ізде­генге сұраған» демекші, Асқанбек Ал­даназаровтың қор құжаттарын ақта­рып отырып, поляк қызы Наталия Бог­дановичтің Дүрия әжеге жазған хатын тауып алдық. Хаттың мазмұны былай:

«Варшава, 23.02.1971

Аса құрметті полковник мырза, сол бір жылдары Қазақстанда болған кезіміздегі естеліктермен бөліскелі отырмын. Біз 1940 жылы Қазақ жеріне анам және төрт кіші бауырыммен бірге барып,  кеңшарда бірнеше поляк отбасымен бірге тұрдық. Егер қателеспесем Ақтөбе облысы,  Новороссийский ауданы, Қызылқайың кеңшары, үшінші ферма деген жер болуы керек. Мен сіз арқылы сәлем жолдай отырып, қазақстандық аналарға зор алғысымды айтқым келеді. Өмір бойы мен оларға қарыздармын. Қазақтар – ерекше халық. Мен өз ойымды соңына дейін жеткізіп айта алмай отырмын. Ойымды толық жеткізе алсам, бұл бір үлкен поэма немесе романға айналар еді». Польшадан келген хат осылай аяқталады. Хат соңына Наталия Богданович деп қол қойылған. Ал хат 1971 жылы үшінші мамырда елге келген сияқты, өйткені хаттың басында осындай уақыт жазулы тұр.

Бұл хатты Наталия еліне қайтып барған соң жазыпты, оның бұл хаты Дүрия әжейге ғана емес, тұтас қазақ халқына деген ыстық сәлемі екені даусыз. Екеуі қайта хат алысқан сәтте поляк тілінде шығатын «Дружба» атты журнал Дүрия әженің суретін мұқабаға ба­сып, ол туралы арнаулы мақала жарық көре­ді. Бұл да мемлекеттер мен халық­тар арасындағы шынайы достықтың бел­гісі. Асқанбек Алданазаров Польшадан тапқан деректер бойынша 1942 жылы 116 мың поляк Қазақстанда тұрақтап қалған, оның ішінде 12 мың бала болған. Әрине, Дүрия әжей сияқты құрты мен майын беріп, мейірім сыйласа кім болса да, Қазақстанда тұрақтап қалғысы келеді ғой. Наталиядан хат  алған соң Дүрия әже оған матадан көйлек тігіп, салып жібереді. Әжесін сағынған Наталия әлгі көйлекті киіп, суретке түсіп, Дүрия әжеге хат жолдайды. Сол сурет бізге материал ұсынған қордың құжаттарында әлі сақтаулы.

Қиын күндерде Қазақстаннан пана тауып, кейін еліне оралған өзге этнос өкілдері сол тұста көмек қолын созған абзал жандарға хат жазып, сағынышын білдіріп, алғыс айтуды өзіне парыз санайды. Наталияның жазған хатында поляк халқының Қазақ еліне деген жүрек сөзі, адалдық лебі, қала берді сағынышы мен өткен күндерге деген ыстық махаббаты бар.