Коллажды жасаған Амангелді ҚИЯС, «ЕQ»
Ұлттық банк төрағасының орынбасары Әлия Молдабекова Украина төңірегіндегі геосаяси шиеленістің күшеюі теңгеге қалай әсер еткенін, геосаяси тәуекелдердің артуы аясында қаржы нарығындағы құбылмалылық күрт өскенін атап өтті. Оның айтуынша, Ресейге қарсы санкциялардың күшеюі және жаһандық инвесторлардың ресейлік активтерден одан ары кетуін күту Ресей рубліне қысым жасап отыр.
«Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін шамадан тыс құбылмалылық кезінде валюталық интервенциялар жүргізу құқығын өзіне қалдыра отырып, теңгенің еркін өзгермелі айырбас бағамы режіміне бейілділігін сақтайды. Бұл ретте теңгенің икемді бағамы сыртқы сектор тарапынан тәуекелдерді іске асыру аясында маңыздылығы артқан алтын-валюта активтерінің сақталуына мүмкіндік береді», делінген хабарламада.
Қаржы нарығындағы жағдайды тұрақтандыру үшін Ресей банкі де интервенция жасағанын мәлімдесе де оның қанша екенін ашып айтқан жоқ. Бұл елдің интервенцияға қанша қаржы құйып жатқанын білмейміз. Сарапшылар дәл қазір Қазақстанның қолынан ештеңе келмейтінін, қаржы нарығын өзіміз ғана реттей алмайтынымызды ашып айтып жатыр. Бәрі Киевтегі, Еуропадағы және АҚШ-тағы ахуалдың беталысына қарай реттелмек.
Төл ақшамыздың рубльге, Ресейдің экономикалық жүйесіне қаншалықты тәуелді екені 2014 жылғы дағдарыста анық байқалды. Сол жылы рубльдің құны екі есе құнсызданған кезде теңге де 220-дан 400 теңгеге дейін құлдырап кетті.
Біз сырттан импорттайтын тауарымыздың үштен бірін Ресейден аламыз. Экспорттайтын тауарларымыз да, мұнай құбыры, газ құбыры, темір жол қатынасы да Ресей арқылы өтеді. Қысқасы, жағдай бақылаудан шығып бара жатыр. Ендігі үміт – Үкіметтің қандай шешімдер қабылдайтынында. Қазіргі жағдай осыған дейінгі дағдарыстарға мүлдем ұқсамайын деп тұр. Бұрын «үп еткен жел» болса, Ұлттық банкті араға салып, Ұлттық қорға қол созып келдік. Ұлттық банктің жеткілікті қоры болғанымен, еркін айналымдағы нарық заңдылығын аттап кетуге болмайды.
Қаржы сарапшысы Расул Рысмамбетов біздің елді Батыстың санкциясы емес, дағдарыстан қалай шығамыз деген мәселе толғандыруы тиіс екенін айтты. Санкция деп даурыға бермей, ШОБ-тың мүмкіндігіне, экономиканың нақты секторына назар аудару керек. Сарапшы айтып өткендей, ЕАЭО геосаяси мәселелер өршіп тұрған шақта пайда болды. Украинадағы саяси дағдарыс, 2013-2014 жылдардағы Еуромайдан, Қырымды аннексиялау, Украинаның шығысындағы қарсылық «Луганск халық республикасы» мен «Донецк халық республикасы» деп аталатын «мемлекеттердің» құрылуы еуразиялық интеграция бойынша одақ құру процесімен қатар жүрді.
Ресейге салынатын қысымның толық пакеті әлі нақтыланған жоқ. Ресей президентінің шешімі НАТО елдері мен олардың серіктестерінің теріс реакциясын тудырды. Батыста бұл шешім халықаралық құқықты, сондай-ақ Украинаның егемендігі мен аумақтық тұтастығын бұзу ретінде бағаланды. АҚШ пен Ұлыбритания Ресейге қарсы санкциялар енгізу ниетін жариялады, жаңа шектеулер мәселесін Еуропалық одақ, Канада және Жапония да зерттеп жатыр. Тіпті ЕАЭО-дағы әріптес ел – Армения да Ресей мойындаған жаңа елдерді мойындамайтынын айтты. Ресейге бағытталған санкциялардың толық пакеті қашан әзір болатынын біз түгіл, Батыс елдерінің өзі әзірше білмейді. Себебі Ресей экономикасы санкция салып отырған елдердің экономикасымен интеграцияланып кеткен.
Кейбір сарапшылар Батыс елдерінің Ресейге бағытталған санкциясын бау-бақшадағы қолдан жасалған қорқауға теңеп отыр. Экономист Роберт Папе болса, санкцияның экономикаға кері әсерін 5 пайызға теңесе, енді бірі 35 пайызға көтереді. Қысқасы, дамыған елдер санкция көзін тапсақ – мүмкіндік, қорқа берсек – қауіп деп қарастырады екен.
Ал қаржыгерлер санкцияның ызғарынан біздің ел тәрізді шикізаттық бағыттан арылып үлгермеген елдер көбірек қауіптенеді деген пікірде. Ресейдің экономикасы ЕО елдерінің біразымен интеграцияланып кеткенін жоғарыда айттық. Осы елдерде санкция тақырыбы экономиканың беталысына түбегейлі емес, жанама әсер етуші фактор ретінде қарастырылып, ІЖӨ-ге ықпал ететін салаларға көбірек мән беріледі екен. Бізге өткеннің қателігін қайталаудың зардабы ауыр тиетіні екібастан белгілі. Мұнай бағалары салыстырмалы түрде жоғары деңгейде сақталған кезде Ұлттық банк жағдайды бақылауда ұстай алмайды. Жағдай бұлай жалғаса берсе, қымбат мұнай бағасы девальвация емес, ревальвация қаупін күшейтіп жібереді. Бұл – мұнайға тәуелді елдерге ортақ жағдай.
«Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Ақордада өткен жиында дағдарысқа қарсы күрестің пакетін дайындауға тапсырма берді. Бұл жолы көзбояушылыққа жол берілмейді, экономикамыздың «дертіне» нақты «диагноз» қойылады, басы артық шығындарды шектеу мәселесіне басымдық беріледі деп үміттенемін. Дағдарысқа қарсы иммунитеті жоқ әлсіз, әлжуаз мемлекетпіз. Карантин кезінде, карантинге дейін де халық өз күнін өзі көрді. Экономика сауықса, санкция салмақ салмайды» дейді Р.Рысмамбетов.
Сарапшы осы ретте ел экономикасын сауықтырудың барлық мәзірі бәз баяғыдан белгілі екенін айтты. «Институционалдық реформалар, жекеменшік құқығын қорғау, сыбайлас жемқорлықпен күрестің тек декларативті сипаты басым болды. Біз күні бүгінге дейін қолданыста болған экономикалық модельден бас тартуымыз керек», дейді Р.Рысмамбетов.
Қаржыгер айтып өткендей, Ресейде ЕАЭО-ны үлкен саясатта оқшауланып қалуына жол бермейтін мінбер ретінде қарастыратын көзқарас байқалып жүр. Өткен жылы Ресей сыртқы істер министрінің орынбасары Александр Панкин ЕАЭО елдерінің біріне санкция салынған жағдайда одақ мүшелерінің «бірлескен жауап шараларын қолданатыны» жайлы айтқан ұсынысы өзге мүше елдерден қолдау таппады. Біздің ел ұйымды саясиландырмауға шақырды. «Ресей мен Батыс елдерінің арасындағы жағдай шиеленіскен сайын Одақта «Қазақстанның мүддесі қалай қорғалады» деген мәселе өзекті бола түседі. «Экономикалық одақ» деп ақтағымыз келсе де экономиканың саясаттан бөлек жүрмейтіні белгілі болып қалды. Демек, алдағы уақытта осындай ұсыныстардың айтылуына жол бермейтін мүмкіндіктерді қарастыру керек», дейді Р.Рысмамбетов.
«ЦентрКредит» банк басқарма төрағасы Ғалым Құсайынов Батыс елдерінің Ресейге қарсы санкцияларының толық пакетін күту қажет екенін, содан кейін мұның Қазақстанға қалай әсер ететіні белгілі болатынын атап өтті. Оның айтуына қарағанда, Батыс елдерінің Ресейге бағытталған қысымы қаржы секторына бағытталса, валюталық аударымдарды, инвестиция ағымын шектесе, рубльдің құнсыздануына жол ашады. Ресейге салынған санкция сыртқы саудамызға кері әсері ететіні белгілі. Қазір сарапшылар арасында алдағы жағдай Қазақстанның ұстанатын бағытына тікелей тәуелді деген пікір бар. Мұндай пікірді «Альпари» компаниясының аға сарапшысы Анна Бодрова да мақұлдайды.
Сарапшы айтып өткендей, қазір билік те, саясаттанушылар да мүмкіндігінше бейтараптық саясат ұстанып отыр. Мұндай жағдайда қымбат мұнай да теңгеге әсер ете алмай қалуы әбден мүмкін. «Қазақстан Ресейдің әрекетін қолдайтын болса, теңге күрт құлдырауы мүмкін» дейді А.Бодрова.
Әлемдік экономика және саясат институтының (IMEP) сарапшысы Мағбат Спанов Ресей – Украина қақтығысы Қазақстан экономикасына, ұлттық валютамызға қауіп төндіреді деген пікірмен келісетінін айтты. Бірақ біз Еуразиялық одақтың құрамында болғандықтан бұл санкцияның дауылы Қазақстанның ішкі және сыртқы нарығына әсер етіп жатыр. Тұтыну тауарларындағы қымбатшылық дәл осы санкцияның салдары екенін сарапшылардың бәрі айтады. 1993 жылы 1 доллар – 4,7 теңге болса, 2022 жылдың басында – 438 теңге, яғни 29 жыл ішінде 97,8 есеге құнсызданған.
Бұл ретте доллар-теңге емес, рубль-теңге жұбына да көбірек назар аударуымыз керек. Біздің ұлттық валютамыз долларға ғана емес, рубльге де көбірек тәуелді. «Біздің елде санкциялар мен экономикалық дағдарыстардың салдарын зерттейтін институттар жоқ. 2009-2014 жылдардағы дағдарыс себебі зерттелмеді. Сабақ алынбады, қабылданған шешімдерде қателіктің себебі ескерілмеді. Соңғы оншақты жылда экономикалық проблемалардың себеп-салдары әлемдік экономикалық дағдарыспен түсіндіріліп келді. Әлем экономикалық дағдарыста дегенге сендіріп отыр бізді. Қазір посткеңестік елдерден өзге мемлекеттерде демографиялық дағдарыстан өзге қиыншылық жоқ. Әлемдік экономиканың бірде өсіп, бірде төмендейтіні қалыпты құбылыс. Ал бізде экономикалық шешімдердің шикілігінен, нарық заңынан ауытқи береміз. Экономикадағы, әлеуметтік саладағы өзекті мәселелерді кейінге шегеруден осындай жағдайға тап болдық», дейді М.Спанов.
АЛМАТЫ
