Қазіргі таңда жергілікті жердегі әкімдіктер бюджетінің кірісіндегі айырмашылықтар – өзекті мәселелердің бірі. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев осы саладағы жағдайды жақсарту үшін бюджетаралық қатынастарды заңнамалық деңгейде реформалауды тапсырған болатын.
«Біздің алдымызда ауқымды міндет тұр. Ол Мемлекет басшысының тапсырмасын іске асыру, ең алдымен, біздің бюджетаралық қатынастарымыз халқымызды мемлекет кепілдік берген бірдей қызметтермен шынайы қамтамасыз етуі және бүгінгі күні өңірлердің дамуындағы барлық теңсіздіктерді барынша азайту болып отыр», деді Сенат Төрағасының орынбасары Ольга Перепечина.
Сенат Төрағасы орынбасарының айтуынша, бюджетаралық қатынастардың тепе-теңдігін арттыру үшін бірқатар шара қабылданды. Атап айтқанда, қаржылық дербестікті кеңейту және жергілікті атқарушы органдарды өңірлік экономикаларды дамытуға ынталандыру және жергілікті бюджеттердің кірістерін ұлғайту бойынша жұмыстар жүргізіліп келеді.
«Трансферттік тетіктер үнемі жетілдірілуде, алайда өңірлер арасындағы алшақтықты азайту жөніндегі міндеттерді шешуге мүмкіндік бермейтін бірқатар өзекті мәселе әлі де бар», деп атап өтті Ольга Перепечина.
Үкімет сағатының негізгі баяндамасын Ұлттық экономика министрі Әлібек Қуантыров жасады. Ведомство басшысы өз сөзінде бюджетаралық қатынастар жүйесі өңірлердің бюджеттік қамтамасыз етілу деңгейін теңестіруге бағытталғанын атап өтті. Сондай-ақ Конституция мен заңдарға кепілдік берілген мемлекеттік қызметтер көрсету үшін тең фискалдық мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге бағытталғанын жеткізді.
«2008 жылдан бастап бюджетаралық қатынастар тұрақты сипатқа ие және бюджеттік алып қоюлар мен субвенциялардың көлемі жыл сайынғы өзгерістерсіз үш жылға заңмен бекітіледі. Үш жылдық кезеңге арналған субвенциялар мен алып қоюларды бекіту өңірлер үшін ынталандырушы сипатқа ие және жергілікті маңызы бар мәселелерді шешу үшін әкімдерге қосымша кірістерді өз бетінше қолдануға мүмкіндік береді.
Жалпы, Бюджет кодексіне сәйкес жалпы сипаттағы трансферттердің көлемі жергілікті бюджеттің кірістері мен шығындары көлемінің болжамы арасындағы айырмашылық ретінде айқындалады. Бізде төрт донор өңір бар. Олар: Атырау мен Маңғыстау облыстары және Алматы мен Нұр-Сұлтан қалалары. Қалған он үш өңір субвенциялық саналады», деді Ә.Қуантыров.
Министрдің айтуынша, 2022 жылға арналған бюджеттік субвенция көлемі 2 трлн теңгеден асады. Мұның мақсаты – мемлекеттің қайта бөлу функциясын орындау, бюджеттік сепаратизмді болдырмау.
«Бюджетаралық қатынастардың қолданыстағы жүйесі алдыңғы қатарлы халықаралық тәжірибеге сай келетінін атап өткен жөн. Дамыған елдерде трансферттер өңірлерге бюджеттік шығыстар мен кірістер мүмкіндігі арасындағы айырмашылықты жабуға бөлінеді. Сондықтан арнаулы сипатқа ие емес. Әлемдік тәжірибеде көпшілік мақұлдаған осындай қадам шығыстарды жергілікті бюджеттерге тепе-тең бөлуді қамтамасыз етеді. Тиісінше, бюджет қаражаты есебінен ұсынылатын кепілдік етілген мемлекеттік қызметтер барша өңірдің халқына тең болуы ескерілген.
Бюджетаралық қатынастарды жетілдіру бойынша жұмыс тұрақты негізде жүргізіледі. Нәтижесінде, жергілікті бюджеттер параметрлерінде оңтайлы өзгерісті байқап отырмыз. Кейінгі үш жылда жергілікті атқарушы органдардың мәліметіне сүйенсек, жеке кірістер бойынша асыра орындау көлемі 117 пайызды құраған. Олардың даму бюджеті 106 пайызға өсті. Орталыққа тәуелділік 2019 жылдағы 59 пайыздан 2021 жылы 56 пайызға дейін қысқарды», деді Ә.Қуантыров.
Ведомство басшысы жекелеген өңірлердің мақсатты трансферттерге тәуелді болып қалуы үнемі сынға ұшырайтынын атап өтті. Осы орайда, министр әлі де бюджетті игеру жұмысын жетілдіру қажет екеніне маңыз берді. Әйтсе де, үшжылдық трансфертті жүзеге асыру барысында қосымша құқықтық құжаттар қабылданғандықтан, кей жергілікті бюджеттің орнын толтыруға тура келген.
«Мақсатты ағымдағы трансферттердің негізгі көлемі әлеуметтік салаға тиесілі. Бұлар әлеуметтік сала жұмыскерлерінің, ішкі істер органдары мен басқа да салалар қызметкерлерінің еңбекақысын арттыруға байланысты шығыстардың шамамен 70 пайызын құрайды.
Бұл шығыстар қолданыстағы үшжылдық трансферттердің кезеңінде қосылды. Олар 2023-2025 жылдарға жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу кезінде жергілікті бюджеттер базасына беріледі. Мұның жеке өңірлердің тәуелділігі өңірлік мәртебенің өзгеруіне байланысты екенін атап өткен жөн», деді Ә.Қуантыров.
Мәселен, Түркістан қаласына түркі әлемінің мәдени-рухани орталығы мәртебесін беру Түркістан облысының бюджетін республикалық бюджеттен қосымша қаржыландыруға әкелген. Бөлінген қаражат жалпы алғанда облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуына бағытталған.
«Сонымен бірге «Ауыл – ел бесігі» және «Дипломмен – ауылға!» бағдарламасы аясында ірі қалалардың шетіндегі, моно және шағын қалалардың, сондай-ақ ауылдық елді мекендердің инженерлік инфрақұрылымын дамытуды қамтамасыз ету секілді жергілікті мәселелер нысаналы трансферттері арқылы шешіліп отыр. Осылайша, бұл жобаларды орталықтан қаржыландыру белгілі бір дәрежеде аймақтардың тәуелсіздігінің әлсіреуіне ықпал етеді», деді министр.
Ә.Қуантыров былтыр өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуына қатысты бірқатар құжат қабылданғанын атап өтті. Сондай-ақ мемлекеттік жоспарлауды жүргізетін атқарушы органдарға жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдерге болжам жасау әдістемесін әзірлеуге уәкілеттік берілген. Бұл өңірлердің ерекшеліктерді ескере отырып, кіріс базасын дербес болжауға жағдай жасайды.
«Кірістерді болжаудың жаңа әдістерін, болжау әдісін таңдау критерийлерін ескере отырып, бюджет кірістерін болжау әдістемесі жаңартылды. Бұл кіріс болжамының нақты кірістен ауытқуын барынша азайтуға бағытталған. 2020 жылдан бастап шағын және орта бизнестен корпоративті табыс салығы жергілікті бюджетке берілді.
Осы кезеңде экономикалық белсенділік төмендегеніне қарамастан, жергілікті бюджеттерге түсімдер 25 пайызға артты. Бұл өз кезегінде әкімдердің жергілікті бизнестің дамуына, инвестициялардың артуы мен салық базасының кеңейтілуіне мүдделі екенін білдіреді. Бұл факті жергілікті атқарушы органдардың шағын және орта бизнестің дамуы мен олардың «көлеңкелі» айналымнан шығуына қызығушылық танытуына байланысты», деді ведомство басшысы.
Жиын барысында Павлодар облысының әкімі Әбілқайыр Сқақов баяндама жасады. Сондай-ақ басқа да спикерлер нақты мысалдар келтіре отырып, республика мен өңір деңгейіндегі бюджетаралық қатынастардағы өзекті мәселелер туралы айтты және оларды шешу туралы ұсыныстарын ортаға салды.
Сенаторлар талқылау барысында қазіргі өңірлік сәйкессіздіктерді теңестіруге және өңірлердің кірістерін арттыруға бағытталған бірқатар шара ұсынды. Атап айтқанда, олар бірқатар алым мен төлемді, сондай-ақ жылдық жиынтық табысы 150 млрд теңгені құрайтын ірі кәсіпкерлік субъектілерінің корпоративтік табыс салығын республикалық бюджеттен өңірлік деңгейге беру қажеттігін атап өтті.
Сенаторлар сондай-ақ барлық деңгейдегі бюджет арасындағы кері трансферттерді барынша азайту үшін бюджеттік алымдарды біртіндеп алып тастаған жөн екенін жеткізді. Отырыс барысында айтылған осы және басқа да ұсыныстар Үкіметке жіберілді.
