«Биязы» рейдер қылмыскер емес пе?..

Бұл ретте бір айта кетерлік жайт: еліміз нарықтық қатынастарға кө­шіп, жекеменшік шаруашылық құ­ры­лымдары көптеп пайда болған өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдары мен осы ғасырдың бас кезінде рейдерліктің «қара сұлбасы» бойынша жоғары жақта қолдаушысы жоқ талай кәсіпкердің табысты шағын және орта кәсіпорындарын парақор шенеуніктер мен құқық қорғау органдары қызметкерлерінің қолдауына сүйенген рейдерлер күштеп алып қойған екен. Олар осы мақсатпен тіпті біреудің бизнесін тартып алып, саудаға салатын холдингтер құруға дейін барып, қылмыстық «кәсіппен» жүйелі түрде айналысқан көрінеді. Ал кейінгі жылдары мұндай тым дө­ре­кі «қара рейдерлік» күрт азайып, есесіне, сырт көзге «бәрі заңды» сияқ­ты алдамшы әсер қалдыратын, негізінен, ірі компанияларды олардың басшыларына корпоративтік шантаж жасау арқылы тиімсіз шартқа қол қой­ғызу сияқты жолмен иемденіп алу­ды көздейтін «ақ рейдерлік» пен көбі­несе шағын және орта кәсіп­орын­дардың құжаттарын қолдан жасап, мемлекеттік органдардың басшы қызметкерлеріне пара беру арқылы біреудің бизнесін заңды белден баса иемденіп кететін «сұр рейдерлік» бе­лең алған. Мұндай қитұрқысы көп қылмыстарды әшкерелеу де оңай емес екен.

Осыған орай, Президент тапсырмасына сәйкес Парламент депутаттары «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актіле­ріне рейдерлікке қарсы күресті күшейту, кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың заңсыз ара­ласуынан қорғау және бағалы метал­дардың заңсыз айналымына кедергі келтіретін шараларды күшейту мәсе­лелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң әзірлеп, оған Мемлекет басшысы 2021 жылғы 2 шiлдеде қол қойды.

Бұл заң Қылмыстық кодекстің рейдерлік туралы 249-бабының шын мәнінде тек «ақ рейдерлікке», яғни корпоративтік дауларды реттеуге арналған бұрынғы нұсқасын айтарлықтай толықтырып, осы қылмыс түрлері үшін белгіленетін қылмыстық жауаптылықты анағұрлым күшейтті. Атап айтсақ, онда азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен мүдделеріне елеулі зиян келтіруге алып келген жиналыстың, отырыстың хаттамаларына дауыс берушiлердiң саны немесе дауыс беру нәтижелерi туралы көрiнеу анық емес мәлiметтердi енгiзу, жалған сенiмхатпен акционердiң, қатысушының немесе басқару органы мүшесiнiң атынан дауыс беру жолымен дауыс беру нәтижелерiн қасақана бұрмалау арқылы бағалы қағаздарды артықшылықпен сатып алу құқығын бұзу, заңды тұлғаның құрылтай құжаттарын, мөрлерін ұс­тап қалу жолымен оны басқаруға қасақана кедергілер келтіру арқылы сол заңды тұлғаға қатысу үлесіне меншік құқығын, оның мүлкі мен бағалы қағаздарын заңсыз иемдену – мүлкi тәркiленiп, белгiлi бiр лауазымдарды атқару құқығынан екi жылға дейiнгi мерзiмге айыра отырып, бес мың айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде айыппұл салуға не сол мөлшерде түзеу жұмыстарына не бір мың екі жүз сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тарту­ға не бес жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеуге не сол мер­зiм­ге бас бостандығынан айыруға жаза­ланады. Азаматтардың немесе ұйым­дардың құқықтарына немесе мүдделеріне елеулі зиян келтіруге алып келген құқық қорғау органдарының, бақылаушы немесе өзге де уәкілетті органдардың заңды тұлғаға қатысты тексерулер ұйымдастыруы немесе оларға бастамашылық жасауы, шек­теу, тыйым салу шараларын қабыл­дауы не сот тәртібімен қабылдау нәтижесінде меншік иесін осы заңды тұлғаны, оған қатысу үлесін, бағалы қағаздар мен өзге де мүлікті иеліктен шығаруға мәжбүрлеу жолымен сол заңды тұлғаға қатысу үлесіне меншік құқығын, оның мүлкін немесе бағалы қағаздарын заңсыз иемдену – мүлкі тәркіленіп, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан бес жылға дейін­гі мерзімге айыра отырып, жеті жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге не сол мерзімге бас бостан­дығынан айыруға жазаланады. Атал­ған қылмыстар адамдар тобының алдын ала сөз байласуымен; бiрнеше рет; қызмет бабын пайдалана отырып жасалса – мүлкi тәркiленiп, белгiлi бiр лауазымдарды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан сегіз жылға дейiнгi мерзiмге айыра отырып, бес жылдан сегіз жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Осындай іс-әрекеттерді қылмыстық топ жасаса – мүлкi тәркiленiп, белгілі бір лауазымдарды атқару құқығынан он жылға дейінгі мерзімге айыра отырып, ал мемлекеттiк функцияларды орындауға уәкiлеттiк берiлген адамдар жасаған болса – мүлкі тәркіленіп, белгiлi бiр лауазымдарды атқару құқығынан өмір бойына айыра отырып, сегіз жылдан он екі жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.

Кәсіпкерлерді негізсіз қылмыстық қу­д­а­лау­­дан қорғау мақсатында Қыл­­­мыстық-­процес­тік кодекстің 105-бабына түзету енгі­­­зі­ліп, олардың өздерін ұстап алу, күдікті деп тану, лауазымынан шеттету, санкция­ланбаған қа­рап-тексеруді, тінтуді, алуды жүргі­зу, мүлік­ке билік етуін уақытша шектеу, мүлікпен мәмілелер және өзге де операциялар жасауын тоқтата тұру кезіндегі заңды бұзушылық туралы шағымдары алынған кезінен бас­тап үш тәулік ішінде қаралуға жататын болып шешілді. Прокурорларға сотқа дейінгі тергеудің мерзімін қайта қарап, ақылға сыятын уақыт белгілеу құқығы берілді. Кәсіпкерлердің құқықтарын қорғауға бағытталған өзге де шаралар қарастырылған.

Алайда өткен жылы қолданыстағы заңнамаға рейдерлікке қатысты енгі­зіл­ген өзгерістердің іске асырылуы әзірге көңіл көншітпейді. Өткен жы­лы тек Қарағанды қаласындағы бір жауапкершілігі шектеулі серіктестік құрылтайшыларының арасындағы дау-дамай бойынша жергілікті құқық қорғау органдары Қылмыстық кодекстің 249-бабы («Рейдерлік») бойынша қозғаған қылмыстық іс кейін 385-бабына («Жалған құжат­тарды, мөртабандарды, мөрлерді, бланкілерді, мемлекеттік пошта төле­мі белгілерін, мемлекеттік награ­да­лар­ды қолдан жасау, дайындау неме­се өткізу») ауыстырылыпты. Ал «Рейдерлік» бабы бо­йынша 2016 жылы 1 адам ғана сотталған. Одан кейінгі жылдары осы қылмыс деректері бойынша бірсыпыра іс сот­қа жолданғанымен, кінәлілер анықталмаған. Сондықтан да болар, Бас прокуратураның Құ­қық­тық статис­тика және арнайы есеп­ке алу жөніндегі комитетінің был­тырғы жылғы есебінде бірқатар қыл­мыс түрлерінің нақты саны көрсе­тілгенімен, рейдерлік туралы еш­қан­­дай мәлімет жоқ. Мұның өзі «Елі­­­­міздің құқық қорғау органдары Пре­зидентіміз «мемлекетке қарсы қыл­мыс» деп санап отырған келеңсіз құбылысты әшкерелеуге құлықсыздық пен дәрменсіздік танытып отырған жоқ па?..» деген күмәнді ойға жетелейді. Шынтуайтында, Мемлекет басшысы айтқандай, шағын және орта бизнеске қатысты рейдерлік әрекеттер жиілеп кет­кені анық. Мәселен, 2020 жылы «Ата­мекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасына рейдерлік деректері жайлы 13 кәсіпкерден шағым түскен. Ал рейдерлердің қорқытып-үркітуіне шыдамай, өз қолымен құрған, маңдай терімен өркендеткен бизнесінен айдың-күннің аманында айырылып қалған жандардың саны қанша екені бір Аллаға ғана аян.

Бұған қоса, кейінгі кездері «сенге­нінен сүйенгені күшті» кейбір байлар арам жолмен тапқан миллиондаған-миллиардтаған доллар қаражаттарын бұрынғыша шетелдерге жылыстату­дан тайсалып, отандық табысты ком­па­нияларды арзанға сатып алуға көшіп­­ті. Мысалы, бұдан бірнеше жыл бұрын астанадағы өз байлығын жа­рияламайтын, құрығы өте ұзын оли­гархтардың бірі Көкшетауда сыр­­тында ешқандай «көкесі» жоқ, адал да қажырлы еңбегімен бизнесін дөңгелетіп отырған кәсіпкерге өз өкілдерін жіберіп, «компания­сын сатпаса, алдағы уақытта мемлекеттік органдардың тексерістерінен көз ашпай, жағдайы өте қиындайтынын» жұқалап жеткізіп әрі «аса ренжі­мейтіндей» қаржы ұсынып, ісі оңға басып тұрған компанияны оп-оңай иемденіп алыпты. Ал туған елінде көрген осындай озбырлыққа қарсы іс-қимыл жасауға батылы жетпеген бизнесмен енді мұнда жаңадан өнді­ріс ашып опа таппаспын деп түйіп, көршілес Ресейге қоныс аударып, қа­зір сондағы жолдастарымен бірге қарекет қылып жүрген көрінеді. Сол сияқ­ты бертінде Солтүстік Қазақстан об­лысында саудасы жүріп тұрған дү­кен­дер желісін құрған кәсіпкерге де елор­дадан бір «биязы» рейдер келіп, дөңгелеп тұрған бизнесін қудалаумен қорқытып «сатып алғандығын» жер­гі­лікті жұрт «жыр» қылып айтып жүр. Өкінішке қарай, қолданыстағы заң­на­мада рейдерліктің мұндай түріне тос­қауыл қою шаралары көзделмеген болып шықты. Әлде, «биязы» рейдер қылмыскер емес пе?..