Мемлекет басшысының содан кейін қабылдаған саяси реформалар топтамалары мен жуырда жариялаған «Жаңа Қазақстан: Жаңару мен жаңғыру жолы» Жолдауы Президенттің мемлекетіміздің демократиялық даму бағытын берік ұстанып, жүйелі іске асырып келе жатқанын айғақтады. Әрине, бұл ретте биылғы Жолдаудың мән-маңызы айрықша.
Осы бағдарламалық құжатта Мемлекет басшысы көпшілік көкейінде көптен жүрген, бұқаралық коммуникация құралдарында ашық айтылып, өткір пікірсайыс туғызған өзекті мәселелерді оң шешіп, қоғамымызды одан әрі демократияландыруға бағытталған бастамаларын ұсынып отыр.
«Қағаз бетінде ғана жүзеге асырылған, бірақ шындыққа еш жанаспайтын жалған табыстарға масаттанып отыратын заман келмеске кетті. Халыққа көпірме сөз, бос уәде емес, көзбен көріп, қолмен ұстауға болатын оң өзгерістер керек.
Біз кез келген мәселені ашық айтып, оны шешудің оңтайлы жолдарын бірге іздеуіміз қажет. Экономикадағы, саясаттағы жасанды монополияларды түбірімен жоюға тиіспіз. Оның орнына ашық әрі әділ бәсеке орнату өте маңызды. Себебі нағыз бәсеке болғанда ғана халықтың әл-ауқаты артып, жағдайы жақсарады», деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Мемлекет басшысының, ең алдымен, басқарудың қазіргі суперпрезиденттік үлгісінен мықты Парламенті бар президенттік республикаға біржола көшу туралы ұсынысы өте маңызды. Ел тәуелсіздігінің алғашқы жылдарында туындаған ауыр экономикалық дағдарысты жою, жаңа нарықтық қатынастарға көшу кезінде өзін ақтаған суперпрезиденттік жүйе одан кейінгі кезеңде сыр беріп, қоғамның демократиялық жолмен дамуын тежеуші факторға айналғаны анық.
«Біз қасіретті қаңтардан мынадай маңызды сабақ алдық: мемлекеттегі ең жоғары лауазымды тұлғаның қолында барлық өкілеттіктің шоғырлануы оған жақын тұлғалар мен қаржылық-олигархиялық топтардың ықпалын орынсыз күшейтеді. Сосын олар мемлекетті жеке меншігі сияқты көре бастайды. Қай елде болса да тамыр-таныстық кадр іріктеу ісін бұрмалап, сыбайлас жемқорлықтың тамыр жаюына әкеп соқтырады. Тамыр-таныстық пен рушылдық құрдымға бастайтынын нақты ұғыну қажет. Мұндай қарым-қатынас шағын ғана топтың шалқып өмір сүруіне жол ашады. Ал өзгелерді өмірінің ешқандай болашағы жоқ екеніне біржола мойынсұнып, тек өлместің күнін көру үшін арпалысуға мәжбүрлейді.
Барлық азаматқа бірдей мүмкіндік берілетініне Мемлекет басшысы мызғымас кепіл болуға тиіс. Сондықтан Президенттің жақын туыстарына саяси мемлекеттік қызметші болуға және квазимемлекеттік секторда басшылық лауазымдарды иеленуге заң жүзінде тыйым салынады. Мұндай норманы Конституцияға енгізсек те артық болмайды деп санаймын», деді Қасым-Жомарт Тоқаев. Осылайша, өз билігін шектей білген Сингапурдың алғашқы Премьер-Министрі Ли Куан Ю сынды әйгілі саяси көшбасшылардың қателеспегені, кез келген мемлекетті ішінен ірітіп, жегідей жейтін басты жау – сыбайлас жемқорлықты түбегейлі жеңіп, өз елдерін өрлеу жолына жетелегені әлем тарихынан белгілі.
Мемлекет басшысы биыл Amanat партиясының төрағалығынан бас тартатынын мәлімдеп, Президент өз өкілеттігін атқару кезеңінде партияға мүшелігін тоқтата тұруға міндетті екенін заң жүзінде ресімдеуді ұсынғаны еліміздегі саяси бәсекені қыздыруға қолайлы мүмкіндік туғызады. Бұған қоса, өңірлер әкімдері мен олардың орынбасарларының партия филиалдарында қосымша лауазым иеленулеріне заң жүзінде тыйым салынбақшы. Шынтуайтында, бұған дейін әкімдерге жергілікті жерлерде «әй дер ажа, қой дер қожа болмай», кейбіреулері өздерін «жарты патша» сезініп, «қолынан келіп тұрғанда қонышынан басып» жүргені белгілі. Олар билеуші партия филиалдарының төрағалары болғандықтан, барлық деңгейдегі мәслихаттарға «өз адамдарын» сайлатып, өкілді органдарға да билік жүргізіп келеді. Енді, Президент ұсынғандай, партия ұйымдарының атқарушы билікпен ара жігі ажыратылуы, мәслихаттардың тұрақты төрағалары институты енгізілуі әкімдердің өкілеттігін айтарлықтай шектеп, олардың қызметіне қоғамдық бақылауды күшейтуге тиіс.
Сенат депутаттарының саны – 5-ке, Мәжіліс депутаттарының саны 9-ға қысқартылатыны, жоғарғы палатаның өкілеттігі өзгертіліп, ол алдағы уақытта, негізінен, өңірлердің мүддесін қорғаумен айналысатыны, сондай-ақ Қазақстан халқы Ассамблеясының қоғамда легитимділігі күмән туғызып келген Парламенттің төменгі палатасындағы квотасы жойылатыны да жұртшылық пікірі ескерілген дұрыс шешімдер болды. Мәжіліс қабылдаған заң жобаларын Сенаттың бұрынғы тәртіппен қайта талқылап қабылдауы тоқтатылып, сенаторларға мәжілісмендер қабылдаған заң жобаларын мақұлдау немесе мақұлдамау құқығы ғана берілетіні төменгі палатаның беделін нығайтып қана қоймай, заң шығару үдерісін әлдеқайда жеделдетуге мүмкіндік береді. Республикалық бюджеттің сапалы орындалуына бақылауды күшейту мақсатында Мәжіліс Есеп комитетінің орнына құрылатын Жоғары аудиторлық палата төрағасының есебін жылына екі рет тыңдау құқығына ие болатыны да мәжілісмендердің мәртебесін ғана емес, жауапкершілігін де арттыра түседі.
Президент еліміздің сайлау заңнамасын жетілдіру жөнінде айтылып жүрген сыни пікірлерге де құлақ асып, аралас сайлау жүйесін енгізуге бастамашылық жасап отыр. Расында да, қазір партияда жоқ азаматтардың Мәжіліс түгіл, мәслихатқа да сайлана алмайтыны – Ата Заңымызға сәйкестігі күмән туғызатын жайт. Енді, Президент ұсынғандай, Мәжіліс депутаттарының 70 пайызы – пропорциялық, 30 пайызы мажоритарлық тәсілмен сайланатыны осы олқылықтың орнын толтырары даусыз. Таяу келешекте Парламентте жұрт әлі күнге ұмытпай, сағына іздейтін Шерхан Мұртаза сынды белгілі де белсенді, от ауызды, орақ тілді нағыз халық қалаулылары пайда болады деп ойлаймыз. Аралас сайлау үлгісі облыстар мен республикалық маңызы бар қалалардағы мәслихаттар сайлауына да енгізілетіні, сондай-ақ аудандық және қалалық мәслихаттар сайлауы толығымен мажоритарлық жүйеге көшірілетіні – ел ішіндегі беделді де парасатты азаматтардың саясат сахнасына шығуына жол ашпақ.
Алдағы уақытта еліміздегі саяси партиялар саны да көбейе түспек. Себебі Мемлекет басшысы партияларды тіркеу ресімін әлдеқайда жеңілдетуді ұсынып отыр. Сонымен қатар әділ де ашық сайлау өткізу үшін әлемдегі үздік тәжірибелер зерттеліп, біртіндеп енгізілмекші. Тағы бір жаңашылдық – депутаттыққа кандидаттар мен партиялардың әлеуметтік желідегі үгіт-насихатын заңдастыру. Сондай-ақ сайлаудың әділ өтуін қадағалайтын байқаушылардың қызметі де заң арқылы реттелмекші. Ал сайлауды ұйымдастыру және өткізумен айналысатын аумақтық сайлау комиссиялары бұдан былай кәсіби түрде жұмыс істейтін болады.
Мемлекет басшысының тағы бір маңызды бастамасы – Ата Заң ережелерінің мүлтіксіз сақталуын қадағалайтын Конституциялық сот құрылатыны. Осы орайда қазіргі Конституциялық кеңеске азаматтар заң нормалары бойынша түсініктеме алу үшін тікелей жүгіне алмай келгендігін айтқан жөн. Мұндай құқық тіпті Парламенттің жекелеген депутаттарына да берілмей, жоғары заң шығарушы орган мүшелері жалпы санының бестен бірінен кем болмайтын депутаттар тобына ғана берілген. Енді, мәселен, жасына байланысты зейнетақыларын есептеу кезінде Моңғолияда жоғары оқу орнында оқыған және әскери қызмет атқарған уақыттары еңбек өтіліне жатқызылмай, едәуір қаржыдан қағылып, «конституциялық құқығымыз бұзылды» деп ренжіп жүрген қандастарымыздың Конституциялық сотқа тікелей шағымдануларына мүмкіндік туғалы тұр.
Президенттің осыған дейін тек аса ауыр қылмыстар бойынша үкім шығарып келген алқабилер қарауына берілетін істердің санатын кеңейтуді ұсынғаны еліміздің сот жүйесін демократияландырып, ондағы парақорлықты тыюға ықпалын тигізетін қадам деп білеміз.
Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің (ҰҚСК) орнына құрамы жағынан ауқымды Ұлттық құрылтай құру ұсынылғаны да – еліміздің қоғамдық-саяси өмірінде соны серпіліс туғызатын бастама. «Жаңа құрылым Ұлттық кеңестің қызметін жалпыхалықтық деңгейде жалғастырады», деді Мемлекет басшысы. Осы ретте әлеуметтік желілерде айтылып жүрген: «Мұндай құрылтай болса, Парламенттің қажеті қанша?» деген пікір жаңсақ екенін айта кеткен жөн. Өйткені қазіргі ҰҚСК-де және жаңадан құрылатын Ұлттық құрылтайда қоғамда туындаған өзекті мәселелер көтеріліп, оларды шешу жолдары қарастырылады. Олар – Президенттің жанындағы консультативтік-кеңесші органдар. Ал Парламент – заң шығарумен жоспарлы түрде айналысатын ең жоғары өкілді орган.
Президент жақын арада Мемлекеттік аппарат қызметін бюрократиядан арылту туралы Жарлыққа қол қоятынын хабарлай келіп: «Бұл құжат мемлекеттік органдардағы ішкі рәсімдерді түбегейлі қайта қарап, заң шығару және бюджет үдерістерін оңтайландырудың бастауына айналады», деді. Сыбайлас жемқорлықпен астасып жатқан бюрократиялық кедергілерден запы болған халық бұл жаңалықты қуана қабылдады.
«Саяси трансформация бүкіл салада тамыр-таныстық пен монополияны түбірімен жойып, адал әрі әділ «ойын ережесін» қалыптастыруды көздейді. Бірақ осы ниет пен жұмыс қарқыны жұрттың бәріне бірдей ұнай бермейтіні анық. Бәрін де бармақ басты, көз қыстымен шешіп үйренген адамдар бұған дейінгі артықшылықтары мен табыс көздерін жоғалтып алудан зәре-құты қалмай қорқуда», деп Президент ашық айтқандай, биылғы Жолдауда белгіленген саяси реформаларға қоғамдағы керітартпа күштер кедергі келтіріп, оларды әдеттегіше формализмге айналдыруға, ұсынылған жаңашылдықтарды өз мүдделеріне пайдаланудың неше түрлі қитұрқы айла-шарғыларын қолдануға тырысулары әбден мүмкін. Әсіресе «жарты патшалар» әмірлерін жүргізіп тұрған жергілікті жерлерде. Сондықтан да еліміздің демократиялық жолмен алға басуын жан-жүрегімен қалайтын саналы азаматтар осынау сындарлы кезеңде ұйымшылдық танытып, білек біріктіріп, Мемлекет басшысы алға қойған маңызды міндеттерді іске асыруға көп болып жұмылса, игі. Жаңа Қазақстанды һәм әділетті қоғамды құру енді өзімізге байланысты.
