Ол кезде Тәттімбеттің күйлерімен, әсіресе «Көкейкестімен» «ауырып» қалғанбыз. Арқа жұрты Тәтекең атайтын күй атасының «Сарыжайлауы», «Бес төресі», қырық буын «Қосбасарларының» қай-қайсысы болсын тыңдарманның құлақ құрышын қандырары сөзсіз ғой. Бірақ осылардың арасында «Көкейкестінің» орны бөлек. Оны Тәттімбет күйлерін жеткізуші, академик Ахмет Жұбанов «қазақтың он саусағы» атаған атақты күйші Әбікен Хасеновтің өзі барлық күйдің соңынан тартады екен. «Көкейкестіден» кейін күй тартылмайды» десе керек. Бір әңгімелерде Тәттімбет өлер алдында тұрарға мұршасы болмай, домбыраны кеудесіне қойып шертіпті бұл күйді деседі. Алайда күйші Қайрат Айтбаев дұшпандары үзеңгісіне у жағып жіберіп, Тәтекең кенеттен қайтыс болған, осы тұрғыдан келгенде бұл әңгіме ақылға қона қоймайтынын айтады. «Бірақ шертпе күй атасы кемеліне келген шағында шығарғанына шүбә жоқ» дейді. Тағы бір деректерде былай: Тәттімбет ұзақ бір сапарда жүреді. Бір үйге түссе, төрде домбыра ілулі тұрған көрінеді. Бел жазып отырып, әлгі домбыраны күйлеп, осы күйді тартып шықса керек. Сөйтсе арғы бөлмеде жатқан қыз да күйші болса керек, «апыр-ай, мына күйдің әсерін-ай, көкейімді тесіп жіберді ғой», депті. Мұны естіген Тәтекең онда бұл күйдің аты «Көкейтесті» болсын депті-мыс. Қазақтың «көкейіңді не тесті?» дейтінін де білеміз. Бірақ біздің айтпағымыз бұл емес.
Осы туындының майдақоңыр лебіне «елітіп» жүргенімізде, бірде Тәтекең туралы деректі фильмге көзіміз түсті. Әлгі дүниенің арасында Тәттімбет жайында роман жазған белгілі жазушы, күйші, өнертанушы Таласбек Әсемқұл шертпе күй шеберінің туындыларына тоқталып отырып, «шекті шалғанда қолды сілкіп шертілетін «Көкейкесті» саусақ ұшына тепкен қан арқылы тартылады» деп қалады. Жүректің шерлі басынан төгілген ыстық қан қолды сілкіп шалғанда, саусақ ұшына теуіп, шекті қауып түсерін естігенде, есіміз шыққан. Қаперімізде осы лепес қалып қойды. Бұған дейін аталған шығарманы тек Әбікен Хасеновтің орындауында тыңдап жүрген біз бұл күйді қазір кім мәнеріне келтіріп шалар екен деп қарастыра бастадық. Белгілі күйші Қайрат Айтбаев алдымыздан сонда шыға келген. «Көкейкестінің» түпнұсқасы, бүгінге жеткен әуелгі бастауы Әбікен атамыздың қағысында десек, Қайраттың күйді толғап тартуы соған жуықтайды. Ал Әбікенді күйшілер өз арасында күй өнерінің Әуезовіне балайтыны белгілі. Бұл жерде басты назарға алатын дүние – үндегі ұқсастық емес. Белгілі бір күйді тартқан соң, ол туындының ежелгі дыбыстық жазбасы тұрған соң, ана күйші мен мына күйшінің орындауында үннің айырмашылығы шамалы болатыны онсызда түсінікті. Мәселе үндегі рух туыстығында сияқты. Өйткені «Көкейкесті» шертілгенде тербеле сыңқылдап басталған әуен орта тұсына қарай көтеріліп барып, бір кезде өксуге айналардай босайтын жері бар. Аса бір жайлылықпен тербелген даланың қоңыр үні қалықтап келе жатып, қоңыр қаздай ішін тартып өксігендей болып, қайта жазылады. Егілмейді, бірақ. Жасыған дыбыс емес. Домбыраны тартып отырғанда, шанақтан шыққан үнге аспаптың өзі иіп кетіп, тебіренгендей күйге қалдырады. Шекті шалғандағы шанақтың үнінен бөлек тағы бір сарын байқалады. Күйге жан бітіріп, алапатын арттырып тұрған да байқаусыз естілетін әлгі сарын. Қаздың үніне келіңкірейді. Рух деп отырғанымыз сол сарын шығар мүмкін. Жалпы, дыбыстан бөлек сол үнді шығара алудан көрінетін сияқты күйшінің күйшілігі. Әбікеннен әртарапты естілетін әлгі дыбыс Қайраттың қағысынан да байқалып қалады. Және ол туралы күйші зерттеуінде айтады: «Біз Тәттімбет күйлерін тартушылардың ең үздік шебері Ә.Хасенов екенін білеміз. Әбікеннің бейне камерада сақталған таспасы (записі) жоқ, аудио таспасы ғана бар. Бір сөзбен айтқанда, Әбікеннің күйшілік техникасы бізге беймәлім. Оның шерту әдісі қалай болды?.. Домбыраны төкпелетіп тартты ма немесе шертіп бастап, кейде төкпелеп кете ме? «Анығында осылай» деп айта алмайтындай бұлыңғыр күйде тұр.
Мысалы, Тәттімбеттің «Бес төре» күйін бастағанда Әбікен кесіп шерту әдісін қолданады. Домбыра кісінеп кеткендей әсер қалдырады. Осы шертістердің қайсысын Әбікен жиі қолданды, тіпті бір шертісті жиі қолдануға бола ма, әлде болмай ма, бұл да ойланарлық мәселе. Әбікендей ұлы күйші бір тактыда шертудің бірнеше түрін қолдануы да мүмкін. Себебі шын күйшілік жаттандылықты көтермейді. «Бозайғырды» тартқанда домбыраны төкпелетіп отырғандай естіледі. Бірақ ол төкпелету шертпеге тым жақын. Оның төкпе күйдегі «төкпелетіп қағу» әдісінен тым алыс екенін байқаймыз. «Қоңыр» күйінде қолданған әдіс-тәсілдерін қарасақ мүлде бөлек. Домбыраны сипай қағып, күңірентіп қана отырғанымен, күйдің соңғы буынында төкпелеп тартқандай көрінеді. «Сылқылдақ» пен «Саржайлаудың» да шертілу тәсілдері әртүрлі. «Сылқылдақ» күйінде көбінесе астыңғы ішекті даралай тартады да, көсіп шерту әдісін кең қолданады. «Сарыжайлау» күйінде қос ішекті тұтас шерту әдісі көп кездеседі. «Сарыжайлау» жігерленіп шертіп отырғандай көрінгенмен, дыбысы жұмсақ естіледі. Бұл күйде де кейде төкпелеп алатындай көрінеді. Тек төкпелеткенде білекпен тарта ма, әлде Әбікеннің сұқ саусағының қуаты ерекше күшті ме деген екіұдай ойда жүремін. Бізге түсініктілеуі «Көкейкесті» күйіндегі теріс қағыс қана. Ол күйде де тек жоғары қағу әдісін қолдана ма, әлде алма-кезек қағыстар басым ба деген мәселе бар. Осы күнге дейін Әбікен мына күйді былай шертті деп батыл айтқан музыкант болған емес (көзбен көрмегеннен кейін батыл пікір айту да оңайға соқпайды ғой). «Айдос», «Қосбасардың» бірнеше түрі, «Азамат қожа», «Секіртпе» күйлерінің біреуінің де шертісін тұтас талдаған күйші-ғалым өкінішке қарай, болған жоқ», депті. Күйге асқан жауапкершілікпен қарайтыны, талғампаз екені осыдан аңғарылады. Осы бір шағын үзіндінің өзінде күйдің қаншама мәселесі, ізденем деген адамға сілтер бағыт-бағдар жатыр. Бажайлап, «лупамен» оқығанға, әрине. «Көкейкесті» күйі де тап сондай талғампаздықты, жіті қарауды талап ететіні байқалады. Дегенмен Қайрат теріс қағыс барын нақтылап тұр. Әбікеннің сиқырына бір табан жақын деген сөз.
Осындай күй төресінің алғашқы, негізгі атауына байланысты көп әңгіменің нүктесін Таласбек Әсемқұл Асқар Сүлейменов туралы жазбасында қояды. Онда «Көкейкестінің» негізгі атауы «Жантелім» екені тайға таңба басқандай көрсетіледі. Кезінде Бегімсал күйші «Бес төрені» «Кенесары-Наурызбай» деп тартқаны секілді, «Көкейкестіні» Арқаның күйшілері «Жантелім» деп тартқан көрінеді. Тарихын Асқар Сүлейменов былай әңгімелепті Таласбекке: «Мен Әуезов театрында қызметте жүргенде естігенмін. Театрдың шаңырағын көтерген ветеран актерлердің айтысы. Әбікен Хасенов осы театрда жұмыс істеп жүргенде Ахмет Байтұрсыновпен, Сәкен Сейфуллинмен, Мұхтар Әуезовпен көп араласыпты. Қанша рет дастарқандарына барып күй шерткен. Бір күні осы күйді тартады. Ахмет ағамыз «Әбікен, бұл күйдің аты не?» деп сұрайды. «Жантелім» дейді Әбікен. Сонда Ахмет ағамыз айтыпты, «мынау Тәттімбеттің көкейін кескен күй екен. «Жантелім» деп қазақ ет жақын адамын еркелетіп айта береді. Бұл күй бұдан былай «Көкейкесті» болсын» дейді. Кейін радиоға солай деп жазылып, бүкіл қазаққа сол атпен тарап кеткен ғой. Асқақ махаббатты жырлаған күй.
– Иә, – дедім мен, – Тәттімбет бозбала кезінде ғашық болған Ақсұңқар деген қызға арнапты», дейді «Кемеңгердің өмірінен бір үзік сыр» еңбегінде.
Біз келтірген күй туралы аңыздардың бір легі осындай. Бұдан да басқа аңыздары бары анық. Оларды іздеп жатпаймын, кей-кейде Қайрат Айтбайдың орындауында «Көкейкестіні» бір тыңдасам, аңызға бергісіз күй кештіреді. Сіз де қапы қалмаңыз.
