Жақында Ілияс Жансүгіровтің «Жолдастар» атты романын оқып отырып мынадай қызықты жайтқа душар болдым. Біз «қазақтікі емес» деп кері итеріп жүрген «Қара жорға» туралы Жансүгіров кезінде тасқа таңба басқандай етіп жазып кетіпті. «Бір мезгілде жиындағы жігіттер қол шапалақтап Көкен деген жігітті күй тартуға сұрады. Көкен кедей үйдің бақанындай қатқан қара жігіт еді. Оның домбыраға тартпайтын күйі жоқ. Орысша-қазақша күйдің бәрін тартады. Көкен домбыраны қолға алғаннан-ақ жігіттер ортасын ашып билеуін сұрады. Көкен домбырасын бұрап алып ұшып түрегелді де «Қара жорғаны» шерте жүріп, өзі жорғалап билеп кетті. Қымыздағы мәжіліс оған алақан соғып, айқайлап шала бүлінді де қалды.
Көкен домбыраны ойнатты, билетті, ол шегін шерткен жоқ, өзі жұдырықтады. Қымыз ішкендер Көкенмен бірге селкілдеп отыра алмады. Бір жақтан Ғазбекқара күрілдеп:
– Жәшік! Жәшік! – деп айқай салды.
– Жәшік! Жәшік! – деп мәжілістің бәрі шулап кетті. Белгібай бір жәшікті алып кіріп еді, Көкен оны иығына қойып алып, орыстың «Камаринскаясын» шертіп, өзі домбыраға биледі».
Ал бұдан артық қандай дәлел керек? Қазақтың фольклорынан бастап жазба әдебиетіне дейін жетік білетін Ілияс Жансүгіров «Қара жорғаны» көзсіздікпен өз шығармасына қосты дейсіз бе? Былайғы жұрт бұл биді моңғолдарға тән дейді. Осы пікірдің басын ашып алу үшін біз Моңғолияда туып-өскен, қазақ пен моңғолдың салт-дәстүрі мен әдебиетін жақсы білетін ақын Сұраған Рахметұлына хабарластық. «1940 жылдары бұл биді Моңғолиядағы ішінара қазақтар билегені рас. Бұл жөнінде бізден үлкен ақсақалдар айтып отыратын. «Қара жорғаны» моңғолдар біздікі деп айтпайды, оларда «Жалам-Қар» деген би бар, қазақша мағынасы «Жалым жорға» деген сөз» деген шынайы сөзін айтты.
Либреттосын Мұхтар Әуезов жазған «Айман-Шолпан» операсында да «Қара жорға» биі туралы айшықты көрініс орын алады. Бұл жөнінде мына дерекке тоқталайық. 1934 жылы Қазақтың опера-балет
театры «Айман-Шолпан» операсында орындалатын қазақтың билерін сахналау үшін Өзбекстанның «Горли-Арни» этнографиялық ән-би ансамблінің бишісі Али Ардабутты Қазақстанға арнайы шақырады. Би шебері қазақ биін сахналаудан бұрын жергілікті қазақ халқының салт-дәстүрімен, тұрмыс-тіршілігімен танысады, сосын «Келіншек» пен «Қара жорға» күйінің әдемі ырғағына би дайындайды. Әне сол Ардабут қойылымда «Қара жорға» биін тұңғыш рет сахнаға көтереді, жұрт жақсы бағасын береді. Бұл да осы бидің тарихы хақындағы бір белгі.
«Қара жорғаны» әуелдегі қазақтар «Қара жорға» күйінің ырғағымен билегені рас. Жалпы би өнері адамзаттың пайда болуымен бірге дамыды десек, «Қара жорға» күйі мен биі қазақ халқының тұрмыс-тіршілігімен біте қайнасқанын бидің өзі дәлелдеп тұр. Ал мына бір дерекке назар салсақ, бұл бидің тарихы тіпті арыға кетеді. Тарихшы Қанат Өскенбаев қатарлылар құрастырған «Қазақстан мәдениетінің атласы» атты кітапта: «Ресейге барғанда ондағы мұрағаттардан «Қара жорға» биінің элементтеріне, қимыл қозғалысына ұқсайтын суреттерді таптық» деп жазады. Бұл дәйектеме аталған биді тек Қытайдағы және өзге шет мемлекеттердегі қазақтар арасына ғана емес, күллі жер бетіндегі қазақ халқы арасына кең тарағанын айғақтайды. Қазақ биінің ескі үлгілерінен «Қылыш биі», «Садақ биі», «Бақсы биі» сияқты билер бар. Күндердің күнінде осы билердің біреуі ел арасында ұмытылып жатса, оны да біздікі емес деп танымасқа саламыз ба? Аталған халық билері ежелгі бабаларымыз өздері өмір сүрген кең тынысты өмірді көрнекі би арқылы бізге жеткізгісі келгенін баяндап тұрмай ма? Қытайдың Шанхай қаласынан шығатын суретті журналдың 1983 жылғы бір санында Хан патшалығы тұсында қазақтың (Ол кезде атқа мінген көшпенді дейді) халық биі Ханзу ордасының тоғызыншы тармағына енгізілді, аты – жылқы биі» деген дерек ұшырасады. Олардың «Жылқы биі» деп отырғаны «Қара жорға» болуы әбден мүмкін. Естуге қарағанда, осыдан бір жарым ғасыр бұрын Қытайдағы Алтай аймағы өңірінде өткен үлкен аста бес жүз қара жорғамен табақ көтеріп, қонақтарға ет тартқан екен.
«Былғары етік қос табан,
Қонышын қайырып тастаған.
«Қара жорға» биімен,
Тойдың басын бастаған.
Жұдырығы тоқпақтай,
Жауырыны қақпақтай.
Тізгін іліп тісіне,
Табақ-табақ ет тартқан»
деп жырлаған ақындар осы бидің ырғағына алғаш рет сөз жазған деседі. Мұхтар Әуезов қазақтың би өнері туралы көзқарасында:«Бiздiң қазақ халқы дарынды, өнерпаз халық, ән, күй сынды мұрамызда шек жоқ. Ал қазақ халқынан қалған би өнерінен мұра өте аз. Жаңа ұрпақ осы бидi қолға алғаны жөн. Менiң байқауымша осы өнерге талпынып жүрген Шара сияқты жастар бар. Одан бiр нәрсе шығатынын сеземін. Ал қай өнердi алсақ та, опера болсын, музыка театры болсын, оның бәрi бисiз болмайды. Қазақтың мидай даласы...Көкпарды көз алдыңызға елестетiп көрiңiз. Бәйгенi көрдiңiз бе? Жорғаның жүрiсiн көрдiң бе? Мiне, осының бәрi қимыл-қозғалыс» дейтін сөзіндегі «Жорғаның жүрісі» осы «Қара жорға» биі болмасына кім кепіл? «Астана ақшамы» газетінде жарияланған журналист Нәзира Байырбектің бір мақаласында бұл би туралы тағы бір дерек келтіріледі. «Тағы да бишi, Қазақ КСР-нiң халық әртiсi, Қазақ КСР Мемлекеттiк сыйлығының иегерi Шара Жиенқұлованың сөзiне сүйенудi жөн көрдiк. «Домбыра тарт десе, бәлсiнiп отырып алатын немесе жұрт арқасы қыза бастаса, қас қылғандай жоқ боп кететiн Жұмабай да табылды. «Қара жорға», «Келiншек», «Айжанқыздарды» дөңгелеткенде өзiңнiң де қалай дөңгеленiп кеткенiңдi бiлмейсiң», – делiнедi ғұмырнама беттерiнде. «Өмiрiм менiң – өнерiм». «Жазушы» баспасы 1992 жыл. 15-бет.) Әрине, «Қара жорғаны» ақтап алу үшін осындай деректер молынан табылады. Бірақ бізге керегі өзімізге бөтендігі жоқ өнерге мұрын шүйіріп қарамау ғана.
Қытайдың Санжы облысы Құтыби ауданындағы жартас суреттерінде «Қара жорға» биінің қимылына ұқсас суреттер кездеседі. Бұны сол елдегі мәдениеттанушы ғалымдар сөз жоқ «Қара жорға» биінің тасқа қашалған нұсқасы деп таныды. Шыны керек, біздің жан-жаққа шашылып қалған мұраларымыз жетерлік. Отыз жылдың өзінде олардың көбін жинап, елге қайтарып, тіпті өзіміздікі етіп тәуелдей алмай келеміз. Құдды ел арасына кең таралған әндерді «Халық әні» деп атағанымыз сияқты, жұрт жабыла билеген билерді де «Халық билері» деп өзімізге тәуелдейтін уақыт жетті. «Қара жорғаны» моңғолдар біздікі демесе, әрине, ол енді біздікі болмай қайтсін?!
