БҰҰ-ға реформа жасау қажет пе?

Бас кеңсесі Женевада орналасқан кеңестің құрамында 47 мемлекет бар. Оған мүшелікке үш жыл мерзімге бөліп сайлау арқылы жүреді. Ұйымға Африкадан – 13, Азия мен Тынық мұхиты елдерінен – 13, Шығыс Еуропадан – 6, Латын Америкасы және Кариб теңізі елдерінен – 8, Батыс Еуропа мен басқа елдерден 7 мемлекет кіреді.

Мүшелерді үшке бөліп, жыл сайын мерзімі жеткендерді алмастырып отырады. Мысалы, былтыр 18 мемлекет Кеңеске үш жылға сайланды. Олардың қатарында Қазақстан да бар. Биыл жыл соңында тағы осынша ел қайта сайланады. Осылайша, жыл сайын ұйымға мүшелер ауысады.

Енді Ресей мәселесіне оралсақ. Сол­түстіктегі көршіміз 2023 жылға дейін Кеңеске мүше. Қазіргі таңда Бас Ассам­б­леяда Ресейдің мерзімін жою жөнін­дегі мәселе қаралады. Кремль билігін ман­датынан айыру үшін БҰҰ-ға мүше мем­лекеттердің үштен екісі шешімді қолдауға тиіс.

Батыс дипломаттары алдағы дауыс беру кезінде Ресейдің БҰҰ Адам құ­қық­тары кеңесінен шығарылатынына сенім­ді. Өйткені бұған дейін Бас Ассамблея Ресейдің Украинаға басып кіру әрекетін айыптаған екі қарар қабылдаған болатын. Бір құжатты 140, екіншісі құжатты 141 мемлекет қолдап дауыс берді.

АҚШ-тың Біріккен Ұлттар Ұйы­мындағы тұрақты өкілі Линда Томас-Грин­филд Reuters агенттігіне берген сұх­батында мұндай қадамның мақсатын түсін­дірді. «Ресейге мұндай жазасыз әре­кет етуді жалғастыруына және осындай іс-әрекетке баруына жол бермейтінімізді, адам құқығын құрметтейтінін айту маңызды», деді ол.

Ресей тарапы дауыс беруге қатысты өз пікірін білдірді. Рейтерс агенттігінің хабарлауынша, Кремль билігі қарарды қолдағандар мен қалыс қалғандардың әрекетін «дұшпандық қадам» деп қабыл­дайтынын ескерткен. Біріккен Ұлттар Ұйымындағы Ресейдің тұрақты өкілдігі әлем елдерін «Ресейге қарсы қарарды қабылдамауға» шақырған көрінеді. Өкілдік жіберген хабарламаны қанша елдің алғаны әзірге белгісіз.

«Айта кететін жайт, мұндай бастаманы қолдау ғана емес, сонымен қатар дауыс беру кезінде бейтараптық ұстану (қалыс қалу немесе қатыспау) дұшпандық әрекет ретінде қарастырылады. Сонымен қатар екіжақты қарым-қатынастарды дамытуда да, БҰҰ аясында ол үшін маңызды мәселелер бойынша жұмыс істеуде де әрбір елдің ұстанымы ескерілетін болады», делінген хатта.

Рейтерс агенттігі Ресейдің Біріккен Ұлттар Ұйымындағы тұрақты өкілдігі хатқа қатысты түсініктеме беруден бас тартқанын жеткізді. Жалпы, бұған дейін Муамар Каддафидің шерушілерге қару қолданғанына байланысты Ливияны мүшелік құқығынан айырған еді.

Сондай-ақ әлемдік аренада Ресейді БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінен шығаруға шақырғандар көбейе бастады. Мәселен, OpenPetition.eu сайтында жарияланған пети­цияға 57 мыңға жуық адам қол қой­ған. Бұдан бөлек, БҰҰ Бас Ассамблеясына жолдаған видео үндеуінде Украина пре­зиденті Володимир Зеленский Ресейді Қауіпсіздік Кеңес құрамынан шығару қажет деп мәлімдеді.

Дегенмен Адам құқықтары кеңесіне қарағанда Қауіпсіздік Кеңесінің мәселесі қиындау. UNHRC мүшелігінен босату үшін БҰҰ-ға мүше 192 мемлекеттің үштен екісі қолдап дауыс беруге тиіс. БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінде мәселе басқаша. Бұл ұйымның міндеті – әлемде бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау, бітімгерлік миссиясын атқару, халықаралық санкциялар салу және ҚК қарарлары арқылы әскери іс-қимыл мәселелерін шешу.

Кеңес – БҰҰ құрамындағы негізгі алты мекеменің бірі саналады. Қауіпсіздік кеңесі БҰҰ-ға мүше басқа мемлекеттердің орындауы міндетті шешім шығаруға құқылы. Іргелі ұйымға мүше болған ел өзінің бастамаларын ұсынуға және мүд­десін қорғауға, маңызды деп санаған мәсе­лелерге әлемнің назарын аудартуға мүм­кіндігі бар. Қысқаша айтқанда, Қауіпсіздік кеңесі – өз ұстанымының өзектілігін дәлелдеуге арналған бірегей алаң.

БҰҰ Қауіпсіздік кеңесі құрамында 15 мемлекет бар. Оның бесеуі тұрақты мүше. Атап айтқанда, АҚШ, Қытай, Ресей, Ұлыбритания және Франция. Қалған тұрақты емес 10 мүшесі екі жыл сайын ауы­сып отырады. Қазіргі таңда Африкадан ұйым­ға Габон, Гана мен Кения, Азиядан Бірік­кен араб Әмірліктері мен Үндістан, Шы­ғыс Еуропадан Албания, Латын Амери­касынан Бразилия мен Мексика, Батыс Еуропадан Ирландия мен Норвегия сайланған.

Осы орайда, 2017-2018 жылдары Қазақстан да БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің тұрақты емес мүшесі болғанын, 2018 жылғы қаңтарда ұйымға төрағалық еткенін айта кеткен жөн. Осы мәртебелі мерзім кезінде еліміз жаһандық қауіпсіздік пен бейбітшілікті сақтауға қатысты көптеген бастама көтергені есімізде. Қауіпсіздік кеңесіндегі Қазақстан басымдық берген бағыттың бірі – ядролық қаруды таратпау мәселесіне арналды.

БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің тұрақты мүшелерінің ерекшелігі – вето қою құқына ие. Яғни 14 мемлекет қарарды қолдаса да, бес мемлекеттің біреуі оған қарсы шықса, құжат қабылданбайды. Кеңес құрылған 1946 жылдан бері 293 рет вето құқығы қолданылған екен.

Кеңес Одағы, кейіннен Ресей жалпы саны 143 мәрте дауысқа салынған қарар­ды қабылдамай тастаған. АҚШ мұн­дай құ­қығын 83 мәрте пайдаланған. Ұлы­бри­тания 32 рет вето қойса, Қытайға 16 ве­то тиесілі. Франция 19 рет БҰҰ Қауіп­сіз­дік кеңесінің қарарына қарсы дауыс берген.

Вето мәселесіне бекер тоқталып отыр­ғанымыз жоқ. Өйткені кез келген мем­лекетті БҰҰ құрамынан да, БҰҰ Қауіп­сіздік кеңесі құрамынан да шығару үшін БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің қолдауы қажет.

БҰҰ жарғысында Қауіпсіздік кеңесінің тұрақты мүшесін шығару жөнінде айтылмаған. Әйтсе де, мемлекетті БҰҰ Бас Ассамблеясы құрамынан Қауіпсіздік кеңесінің ұсынысымен шығару жөнінде қарастырылған.

Жарғының 6-бабында: «Осы Жарғыда қамтылған Қағидаларды тұрақты түрде бұзған Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшесін Қауіпсіздік кеңесінің ұсынысы бойынша Бас Ассамблея Ұйымнан шығарып жіберуі мүмкін» делінген.

Ендеше, Ресейді БҰҰ Қауіпсіздік кеңесі құрамынан да, БҰҰ Бас Ассам­блеясы құрамынан да шығару мүмкін емес. Өйткені Ресейдің вето қою құқы­ғы болғандықтан, оны ұйымнан шыға­ру жөніндегі кез келген құжатты қабыл­дат­пайтыны айтпаса да түсінікті.

Немесе Ресей халықаралық аренадағы өзінің бүкіл күшінен бас тартып, өз-өзін шығару туралы қарарды қабылдауы қажет. Бірақ қазіргідей кезеңде де, келешекте де болуы екіталай.

Кейбір мүше мемлекеттер БҰҰ-да реформалар жүргізуге, әсіресе тұрақты мүшелердің геноцид жасаған кезінде вето қою құқығынан айыруға шақырып жүр. Бұл мәселенің БҰҰ қабырғасында талқыланып жүргеніне біраз уақыт өтті. Мәселен, 2005 жылғы Дүниежүзілік саммиттен кейін «Кіші бестік» (S5) деп аталатын Коста-Рика, Иордания, Лихтенштейн, Сингапур және Швейцария тұрақты мүшелердің геноцид, соғыс қылмыстары мен адамзатқа қарсы қылмыстарға қатысты мәселелерде вето қою құқығынан бас тартуға шақырды.

Дегенмен S5 ұйымы 2012 жылы таратылды, бірақ олар көтерген мәселе әлі күнге дейін күн тәртібінде тұр. Қазіргі таңда БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің тұрақ­ты мү­шелері Франция мен Ұлыбрита­ния ұйым­ға реформа жасау мәселесін қолдайды.

Таяуда журналистер осы мәселені Ақ үйдің баспасөз хатшысы Джен Псакиден сұраған еді. Оның айтуынша, Ресейдің Кеңестегі тұрақты ұстанымы қиындық туғызады.

БҰҰ Қауіпсіздік кеңесіне реформа жасау мәселесі талқыланып келе жатқанына бірнеше жылдың жүзі болды. Көтерілген өзгерістің бірі – тұрақты мүшелер санын көбейту. Үміткер елдердің қатарында Бразилия, Германия, Үндістан, Жапония (G4 елдері) және Оңтүстік Корея айтылды. Сонымен қатар жартылай тұрақты мүше деген ұғымды енгізу туралы бастама көтерілді.

G4 елдері 2017 жылы БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің тұрақты мүшелігіне сайланса, вето қою құқығынан айыруды көтеретінін мәлімдеді. Қазіргі таңда тұрақты мүше 5 мемлекет пен G4 елдері экономикасы да­мы­ған әлемдегі 10 мемлекеттің ішіне кіре­ді. Сонымен қатар қорғаныс саласына мол қаржы құятын мемлекеттер тізімінде тұр.

Қорыта айтқанда, БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің тұрақты мүшесін кеңес құра­мы­нан да, БҰҰ Бас Ассамблеясынан да шығару оңай шаруа емес. Алдағы уақытта ұйымға реформа жасалуы екіталай екенін ескерсек, мүлдем мүмкін емес дер едік.