Шегіртке зиянкестері үйірлі және саяқ болып екіге бөлінеді. Соның ішінде үйірлі шегірткелер ауыл шаруашылығы дақылдарының аса қауіпті зиянкесі тізіміне енгізілген. Оларға қамысты қоғалы жерлерге қоныстанған ел аузында көкқасқа шегіртке деп аталатын Азиялық (Locusta migratoria migratoria), құмды-шағылды шөлді жерлерде мароккалық (Dociostaurus maroccanus) және италиялық (Caliptamus italicus) шегірткелер жатады.
Шегірткелердің үйірлі түрлерінің негізгі сипаты артқы аяқтарының ірі, секіруге бейім және мұртшасының қысқа болуы тән. Олар саяқ шегірткелерге қарағанда таралу тығыздығына байланысты өздерінің фенотипін, физиологиясын және өмір сүру образын өзгерте алатын қабілетке ие. Сонымен қатар олардың дернәсілдері ойдым-ойдым ошақтарда шеру құрып, ал имагосы, яғни ересек шегірткелер бірнеше мыңдаған шақырым арақашықтыққа дейін ұшып барып басқа жерлерді мекен ете алады.
Ерте көктемде топырақ температурасы қолайлы жиынтыққа жеткен кезде жұмыртқалары жер бетіне шыға бастайды. Көктем-жаз айлары бойына дернәсілдері (личинкалары) 5 даму сатысынан өтеді. Жаздың соңғы айлары мен күз айының басында аналық шегірткелер жұмыртқаларын топырақ қабатына салып, өздері өмір сүрулерін тоқтатады.
Шегіртке зиянкестеріне қарсы жыл сайын жүйелі түрде химиялық өңдеу жұмыстары жүргізіліп жатқанымен, зиянкес популяцияларын біржола құртып жіберу мүмкін емес, тек олардың сан мөлшері азайтылып отырады. Жыл сайынғы химиялық күрес жұмыстары ұйымдастырылып, қаншама адам жұмылдырылып, қаражат бөлініп жатқанымен олардың таралу ареалы кей жылдары өршіп кетеді. Бұл жерде «неге» деген сұрақ туындайды. Бұл сұраққа жауапты бірнеше саты бойынша қарастыруға болады:
Біріншіден, шегіртке «көшпенді» зиянкес, яғни ол бір жерде ғана тұрақтап тұрмайды және ол жаппай миграция жасаған кезінде бірнеше мыңдаған шақырымды артқа тастап ұша алады. Сондықтан оған қарсы күрес шараларын көршілес тұрған аудан, облыс, тіпті шекаралас ел болып бірлесе жүргізу қажет.
Екіншіден, қазір дүние жүзінде болып жатқан ғаламдық жылыну, күн сәулесі белсенділігінің артуы, су қорының азаюы, жағалаулардың құрғап қалуы мен теңіз жағалауында жаңа аралдардың пайда болуы сияқты табиғи құбылыстар зиянкес ареалын арттырып отыр.
Үшіншіден, осы саладағы көптеген ғалым шегіртке зиянкесінің әрбір 11-12 жыл сайын саны көбейіп шарықтау шегіне (пик) жетіп барып қайта бәсеңдейтінін алға тартады. Бұл да әлі толық зерттеу жүргізетін, шала пайымдау, дегенмен дәл мүшел болмағанымен, шындыққа жанасатын құбылыс.
Осы саладағы көптеген ғалым шегіртке тұқымдастарының жаппай көбейіп немесе депрессияға ұшырауын күн сәулесінің белсенділігімен байланыстырады. Кейінгі жылдарға көз жүгіртер болсақ, С.Сейфуллин атындағы аграрлық университеттің профессоры, жаратылыс ғылымдарының докторы В.К.Ажбеновтың көптеген еңбегінде шегіртке тұқымдастарының жаппай көбею кезеңдері 1909-1912, 1924-1927, 1931-1933, 1944-1947, 1953-1956, 1967-1970, 1977-1982, 1988-1991, 1996-1999 жылдарға сәйкес келеді екен. Содан кейінгі жаппай көбею 2012-2014 жылдарға сәйкес келді.
Зиянды шегірткелердің санын азайту – мемлекет назарында тұрған бүгінгі таңдағы басты мәселе болып отыр. Үкімет қажетті ұйымдар құрып, материалдық-техникалық шаралар мен ғылыми зерттеулерді қолдап, ауыл шаруашылығы алқаптарын зиянды ағзалардан қорғау мақсатында бюджеттен жыл сайын қаражат бөліп отыр.
Аса қауіптілер қатарына енген үйірлі шегірткелердің жаппай көбейген кезде ауыл шауашылығына тигізер залалын, сонымен қатар шекаралас елдерге ұшып таралу қаупін ескеріп, олармен күрес шаралары республикалық бюджет қаражаты есебінен жүргізіледі. Ал саяқ шегірткелерге қарсы жүргізілетін іс-шаралар жергілікті бюджеттен қаржыландырылады.
2021 жылы республикалық бюджеттен 2 млрд тенге бөлініп, пестицидтер сатып алу және барлық болжамдалған 626,121 мың гектар алқапта химиялық өңдеу жұмыстарын жүргізуге жұмсалды.
2022 жылы бюджеттен 1,9 млрд тенге бөлініп, аталған қаражатқа шашылатын пестицидтер, оларды сақтау, тасымалдау және қолдану қызметтері сатып алынды. Үйірлі шегірткелерге қарсы химиялық өңдеуден өтетін алқап болжам бойынша 997,27 мың гектар болса, оның 760,688 мың гектары итальян прусына, 201,002 мың гектары азиялық шегірткеге қарсы жүргізіледі және 35,58 мың гектары мароккалық шегірткеге қарсы Түркістан және Жамбыл облыстарында күрес шаралары басталып кетті.
Республика бойынша жүргізілген мониторингтік зерттеу нәтижелері көрсетіп отырғандай, шегірткелердің фазалық жағдайы туралы көрсеткіш 2021 жылға дейін үйірлі шегірткелердің қоныстану аймағы бәсеңдеген болса, 2022 жылдан бастап көтеріліп келе жатқанын байқауға болады. 2025 жылға қарай үйірлі шегірткелердің қоныстану ареалы 1 546,94 гектарға дейін өседі деп болжамдалып отыр.
Биылғы өңдеу жұмыстарына 165 бірлік арнайы бүріккіш техника, соның ішінде 116 жерүсті желдеткішті бүріккіш, 26 аэрозольды генераторлар, 16 борт аса жеңіл авиация және 7 ұшақ жұмылдырылады.
Бүгінгі таңда Еуропа, Ресей және Қытай өндірушілерінен болжамдалған көлемге арналған Локустин, Вантекс, Регент, Грен голд сапалы пестицидтері сатып алынды, мердігер компаниялар анықталып, келісімшарттары жасақталды. Оңтүстік өңірлер марокколық шегірткеге қарсы химиялық өңдеу жұмыстарына кірісті, ал қалған аймақтар бойынша жоспарға сәйкес зиянкестің көктемгі күбіршік кезеңіндегі зерттеу жұмыстары жүріп жатыр. Өңдеу жұмыстарына қажетті препараттар химиялық өңдеулер басталғанға дейін жеткізілетін болады.
Ал зиянды шегірткелердің ошақтарын анықтау-зерттеу мақсатында GPS-навигаторлар, GPS-трекерлер және FitoKZ географиялық ақпараттық жүйесіне тіркелген (ГАЖ) планшеттерді пайдаланады.
Басқа мемлекеттермен шекаралық аймақта шегірткелердің таралып, дамуын болдырмау мақсатында келісімдер жасалып, бірлесе жасалатын жұмыс жоспарлары бекітіліп, сала мамандары бір-бірімен апта сайын фитосанитарлық ахуал жөнінде мәлімет алмасып отырады.
Ауыл шаруашылығына жаппай көбейіп кеткен жылдары саяқ шегірткелерден де келер залал аз емес. Соған байланысты, шегірткелердің бұл түрлерімен күресу шараларын ұйымдастыру мақсатында жергілікті бюджеттен қаржы бөлінеді. Биыл саяқ шегіркелер 269,24 мың гектар алқапта болжанып, жергілікті бюджеттен 659,9 млн тенге қаржы бөлінді.
Республика аумағында саяқ шегірткелердің таралуына соңғы 10 жылда жүргізілген талдау жұмыстары көрсеткендей, 106,37 мың гектардан (2011) 239,285 мың гектарға (2022), яғни шегірткелердің бұл түрімен қоныстанған алқаптың да жылдан-жылға артып келе жатқанын байқатады.
Шегіртке зиянкестерінің жаппай таралуын, егістік жерлер мен жайылым, шабындықтардың оталуына жол бермеу мақсатында жергілікті жерлерде жедел әрекет ету штабтары құрылып, жұмыс жоспарлары бекітілді. Облыстық аумақтық инспекциялар мен жергілікті атқару органдары бірлесіп, шегіртке зиянкестерімен уақтылы және сапалы күресу бойынша барлық қажетті шараларды қабылдау қажет.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, тұтқиылдан шабуыл жасайтын аса қауіпті зиянкес – шегірткелерге қарсы күресті уақтылы және сапалы жүргізу үшін жергілікті жерлерде:
- аса қауіпті зиянды организмдерге қарсы күрес жөніндегі жедел әрекет ету штабтардың жұмысын жалғастыру;
- ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері арасында шабындық жерлер мен жайылымдарда немесе басқа да ауыл шаруашылығы жерлерінде шегірткелер көрінген бойда тиісті органдарды ақпараттандыру, химиялық өңдеу жұмыстары жүргізілетін жерлерде мал жаюға, шөп шабуға жол бермеу және басқа да іс-шаралар туралы түсіндіру жұмыстарын жүргізу;
- әрбір облыс, аудан, округ әкімдіктерінен қажетті зерттеу шараларын жүргізуге адам бөлу, су жеткізуге және басқа да шараларға жәрдемдесу;
- күтпеген жағдайлар туындаған жағдайда автокөлікпен қамтамасыз ету жөнінде жадынамалар тарату сұралады.
Шегіртке зиянкестерінің шекара маңындағы аумақтарға көшіп қонуын болдырмау үшін шекаралас аймақтарға ерекше назар аударылуы қажет.
Алмабек МАРС,
Ауыл шаруашылығы министрлігінің
Агроөнеркәсіптік кешендегі мемлекеттік инспекция комитетінің төрағасы
