Қырық бірінші жылдың қыздары

Жазушы Светлана Алек­сие­вич­­тің өз сөзімен айтсақ, маг­нито­фонға түскен «парақ­тарда» қан майдандағы қыздардың тарихы мен сыры, не істеп, не қойғаны, соғыс біткеннен кейінгі адам тағ­ды­ры бүкпесіз сайрап тұр. Ро­ман­ды оқып отырып, адамзат қоғамы осын­дай қатыгез соғыстың бір емес, екеуін бастан қалай өткерді деген ұлы сұрақтың торына шырмалып, соған жауап іздеуге тырысасыз.

Жазушы Светлана Алексиевич Нобель сыйлығын алғаннан кейін дәріс оқығанда, ештеңе­ден жас­қанбай: «Мен бізді жас кезімізден өлуге үйреткен елде тұрдым. Ажалды мойындауды үйретті. Бізге адам өзін тұтастай беріп жанып кетуге, өзін-өзі құрбан етуге жаратылған деп айтатын. Мылтық ұстаған адамды сүюді үйрететін. Егер мен басқа елде өссем, онда әлгі жол­мен жүре алмас едім» деген көз­қарасын әлемге әйгіледі. Осы орай­­да айта кететін бір жайт, жазу­­шы­ның «Соғыстың сұрқы әйел­­ге жат» романын аудармашы Марал Хасен қазақшаға жақсы аударып жеткізіпті.  

Жазушы кітаптың күнделі­гінде: «XX ғасырдың ең сұрапыл со­ғы­сында әйелге жауынгер бо­луға тура келді. Ол тек қана жа­ра­лы­ларды құтқарып, жарақат­тарын таңып қана қойған жоқ, мергендік мылтықтан да оқ атты, бомбылады, көпірлерді де қиратты, бар­лауға да барды, «тілдерді» де тұт­­қындады. Не керек, әйел өл­ті­руге мәжбүр болды. Ол өзі­нің туған жеріне, үй-жайына, бала-ша­ғасына адам айтқысыз қас­тан­дықпен тарпа бас салған жау­ды жоюға кірісті» деп жазады. Дүниенің құбылғаны соншалық, үй шаруасында жүрген аналар, оқуда жүрген, емтихан тапсыруға дайындалып жүрген жап-жас қыздар қас қағым сәтте майданға аттанып, суық қару ұстап, жауды жайратуға ниеттеніпті. Оқып отырып бұл романды майдангер әйелдердің соғыс туралы ес­те­лігі екеніне көзіңіз жетеді. Сұ­ра­пыл со­ғыстың жүздеген көзі тірі куә­ге­рі әртүрлі оқиғаны баяндаудан жалықпайды. Бір ғажабы, соғыс олар­дан бәрін алса да, есте сақтау қабі­летін жоя алмапты. Бәрі майдан даласын күні кеше болғандай қаз қал­пында, уақыты, мекенжайы­мен қоса тізбектеп айтып берген.

Роман бізге «Тек Ленин ком­со­молының шақыруы бо­йын­ша армияға 500 мыңға жуық қыздар жіберілді, олардың 200 мыңы – комсомол мүшелері бола­тын. Комсомол жөнелткен бар­лық қыздардың жетпіс пайызы соғыстағы армиядан орын тепті. Соғыс жылдары майдандағы әр­қилы әскер құрамында 800 мың­нан астам әйел қызмет етті» деген ақпаратты береді. Бұл дегеніңіз сол соғыста әйелдердің үлесі еркектерден кем болмағанын көрсететін айғақ емес пе?!

Жазушы сөз арасында осы ро­манның басты идеясы қай­да жатқанын да айта кетеді: «Со­ғысқа мына біздің, қатын­дар­дың көзімен қарасаң, ол бұрын­ғы­дан да қорқыныштырақ болып көрінеді», дейді санинструктор, сержант Александра Иосифовна Мишутина. Бүкіл соғысты кешіп өткен, содан соң тұрмысқа шығып, үш бала туған, енді немерелерін мәпелеп отырған осынау қара­па­йым әйелдің бұл сөзінде кітап­тың басты идеясы жатыр.

Бұл кітапта соғыстың біз біл­мейтін сұмдықтары айтыл­ғанда, денең түршікпеуі мүмкін емес. Екі рет контузия алып, екінші рет жерден қазылып алынғанда, шашы аппақ қудай болып ағарып кеткен кейіпкердің өмірі тура­лы ойлаудың өзі үрейлі һәм ая­ныш­ты. Ал мерген, ефрейтор Мария Ивановна Морозова (Ива­нуш­кина): «Менің тамаша бұры­мым бар еді, мен оны мақтан ететінмін. Иә, екінші есіктен соны қиғызып шықтым...Көйлегімізді де тас­тадық. Анама не көйлегімді, не бұ­рымымды беріп үлгермедім». Соғыстың қыздарға берген алғаш­қы «сыйлығы» міне осындай. Жазушы оны байбалам салмай-ақ, осындай шағын эпизодтармен беріп отырады.

Бір қызығы, әйелдердің өзара айтысатын әңгімелері мейлі қай жерде болса да өзгермейді екен. Сол баяғы үй ішінің, туыс-туғаны, аналары мен әкелері туралы айта береді. Тіпті соғыс жүріп жатқан қан майданда да олардың әңгі­ме­лері осы тақырыпта өрбіген. Әре­кеттері де сол қалпында қала бермек. Жазушы бұл құбылысты өз кейіпкерінің аузымен: «Со­ғыс қыздардың ештеңесін де өзгерт­пепті. Бірде Алманиядан қай­тып келе жатқанда, әлдекімнің рюк­загынан тышқан атып шық­қанда, қыздардың баршасы секі­ріп-секі­ріп түсті, жоғарғы полка­дағы­лар болса, бақырып жатыр. Бізбен бір­ге қайтып келе жатқан капитан таңғалды: «Әрқайсыңның омы­рауыңда орден бар, сонда тыш­қаннан неге қорқып отыр­сыңдар?» деп суреттейді. Шын­дық, сосын әйел табиғаты өзге­русіз қала беретіндігі рас та шығар.

Соғыс біткен соң, майданнан оралған қыздардың өмірі тіп­тен күрделі болғаны да осы роман­ның ішінде айтылады. Олар­дың соғысқа барғанына тіпті кейбі­реу­лер күдіктене қараған сияқты. Өйткені соғыс – әйелге жат.

«Мен кәбеңкеге отырдым, ол менің шабаданымды қорапқа орналастырды. Менің формамды, наградаларымды көрді.

– Неше немісті өлтірдің? – деп сұрайды

– Жетпіс бесін.

Ол сәл кідірді де, күлімсіреді:

– Өтірік соқпа, бірде-бірін көр­­ген жоқ шығарсың, сірә!». Ту­ған ауылына соғыстан аман ора­­лып, жолда кезіккен көлікке мін­ген солдат қыз бен шопыр жігіт­­тің әңгімесі осылай басталады. Қыс­қа ғана диалогта немістерге де­ген өш­пенділіктің оты қайнап тұр. «Тө­тесінен неше немісті өлтір­дің?» деп сұраудың өзі адам үшін қан­шалықты оңай һәм қиын.

«Бидайдың бір егіндігінде жа­тыр­мыз, күн жайнап тұр. Неміс­тердің автоматтары «та-та-талап» жатыр, содан соң – тыныштық… Тек бидайдың шулағаны ғана есті­­леді. Тағы да немістердің авто­­мат­тары «та-та-талайды»... Сон­да ой келеді: бидайдың мынадай шу­­ла­­ғанын енді естір ме екен­біз?». Ке­йіп­кер сөзі – шындық сөзі.

Қаламгердің бірде «Мен бұл күнде екі ұрпақ ауқымында ғұ­мыр кешіп жатқан сияқтымын – қы­рық бірінші жылғы жастар ара­сында және өзімнің қазіргі қатар­ластарым – жиырма мен отыз жастағылар ортасында жүр­мін. Өзімнің санамда екі болмыс­ты, екі адамдар әлемін алып жүр­мін – олар өзара қиылысады әрі ай­ырылысады, кезекпе-кезек ірі­ленеді немесе ұсақталады, бірге қосылады. Менің зердем – ендігі олардың зердесі. Олардың зердесі – менің зердем» деуі тегіннен емес. Адамның үнемі айналысатын шаруасы оның мінезіне, құлқына, тұрмысына әсерін тигізбей қоймас. Төрт жыл бойы блокнот құшақтап,  магнитофон жастанған жазушы үшін соғыс туралы жазу, ойлау әлдеқайда қиын болғаны мұнда тұр. Бірақ ол бәрін жеңе білді. Майдандағы қыздардың рухын қаламына көшірді.

Соғысқа барсақ деп «арман­даған» жас қыздар соғыс даласында басқаша арманмен оянып жүрді. Мүлде керісінше. Олардың ендігі арманы былай парақталады: «Біз нені армандап едік? Алдымен, әрине, жеңуді, екіншісі – тірі қалуды. Қыздардың бірі айтады: «соғыс бітеді ғой, мен өмірге көптеген бала әкелемін», енді біреуі: «менің институтқа түскім келеді», ал үшіншісі: «ал мен болсам, шаштараздан шықпас едім. Әдемі киімдер киіп алып, өзімді-өзім күтер едім» – дейді. Бұл бейбітшілік пен соғыстың арасында өмір сүрген, соны өз көзімен көріп, сезінген адамдардың бір сәттік түсі.

Кейіпкердің бірі, атқыштар рота­сының санинструкторы Ольга Яковлевна баяндаған мы­на бір оқиға тек соғыста ғана қайта­лана­тын оқиға шығар. «Мен ай сайын қан бере бастадым. Донорлық паек та алдым: күшімді тез жинау үшін бір келі қант, бір келі ұнтақ жарма, бір келі шұжық беретін. Мен ауруларды күтуші Нюра тәте­­ні жақын тартып жүрдім, оның жеті баласы бар еді, күйеуі соғыс­­тың басында қаза тапқан. Үл­­кен ұлы жетіде болатын, ол азық-түлікке барып жүргенде кәр­тіш­­кесін жоғалтып алыпты, содан мен оларға өзімнің донорлық пае­гім­ді беріп тұрдым. Мен айына бір­ден бес жүз кубик, жарты литр­ден екі рет тапсыратынмын. Бірде маған дәрігер: «Кел, сенің мекен­жайыңды көрсетейік, мүмкін сенің қаның құйылған адам сені іздеп келер» деген ұсыныс жасады. Біз мекенжайды жаздық та, ол қағазды алынған қанға қыстырып қойдық.

Содан, екі айдай уақыт өткен соң, мен кезекшіліктен кейін ұйықтауға жатқан едім. Бір кезде мені біреу сілкілеп жатыр:

– Тұр! Тұр, саған бауырың келіп тұр!

– Қайдағы бауыр? Менің ба­уырым жоқ! – деймін.

Біздің жатақхана ең жоғары қабатта болатын, мен төменге түстім де, жан-жағыма қараймын. Қарасам: жас та, әдемі лейтенант тұр. Сауал қойдым:

– Мына жерге Омельченконы шақыртқан кім?

Ол:

– Мен шақырдым, – дейді. – Сөйтті де маған дәрігер екеуміз жаз­ған жазбаны көрсетті. – Міне­ки... Мен сенің қандас бауырың­мын».  Соғыстың шындығы – өмір­дің шындығы ма, оны уақыт дәлел­дер, мүмкін, дәлелдеп те үлгерді. 

Соғысқа барған қыздар бір жағынан қосындарға күш болып қосылып септессе, енді бір жағынан ондағы еркектерге рух сыйлаған да сияқты. Себебі қыздардың өзі алдыңғы шепте соғысып жатыр деген үлкен ой оларды жігерлендіріп, батыл­дана түсуге күш қосқандай. Жазу­шы бұл эпизодты «Тіпті әйел дау­сы­ның өзі оларды түрлендіріп жібе­ретін» деп суреттейді. Ал Ольга Васильевна атты кейіпкер түн ішінде жерке­пенің жанында оты­рып ән салғанын, бәрі ұйықтап қалды деген ойда болғанын, ал таңертең командирдің «біз ұйық­таған жоқ едік. Әйелдің даусын сағынғанымыз сондай...» деп там­санғанын жеріне жеткізе баян­дайды. Бұл да соғыстағы романс­тың бір сәттік бейнесі. 

Светлана Алексиевичтің блокнотына жазылған соғыс туралы естеліктердің көптігі сонша, әр кейіпкердің артында тағы бір майдангер кезек күтіп тұрады. «Соғыс туралы мен де айтайыншы» деп өтініш айта бастайды.  Сол үшін қаламгер соғыс хақындағы естеліктерді кейіпкерлер аузынан жазып алған магнитофонын «қинау құралы» деп атайды. Неге дерсіз? Ол кейіпкер аузынан естіген қан майданның қатыгез оқиғаларын үйіне қайтып барған соң тағы бір рет, қағазға түсіру барысында тағы қайталап естиді. Сосын соғыс оның миында, ойында, ақ қағазының бетінде қайтадан көрініс табады, асыр салады.

Соғыс. Осы бір қатыгез сөз қаншама адамның жанын жалмап, қанын төкті. Қанша сәби боздап, елді мекендер қирады. Біз оқып шыққан Светлана Алексиевичтің романындағы кейіпкерлердің көбі «Біз соғысқа дейін бақытты өмір сүріп едік» деп өкіне тіл қата­ды. Әрине олардың атасы, әкесі, бауыры, тіпті өзі сол соғыстың зардабын көрді. Жастық көктемдері соғыстың даласында өткен қыз­дардың көбі соғыстан кейін қоғам­нан ажырап, елден бөлектеніп қал­ған, тіпті кейбірінің тұрмысқа шық­қысы, бала сүйгісі де келмеген. Бұл майданның адамзатқа берген «сыйының» жаңаша түрі. Соғыс адамдарды бір-бірінен айырады, бөлектейді, психологиялық жақтан  әлсіретеді, ең маңыздысы, ойыңның, миыңның тұрақты күйін мәңгілікке жоғалтады. Соғыстың алғы шебіне барған жауынгерлерден қатардағы кір жуушы болып істеген қыздарға дейін сөйлесіп, әңгімелескен жазушының бұл романы тірі куәгерлердің соғысқа деген көзқарасын білдіреді. Қалай десек те, соғыс деген жалғыз сөзге сан миллион адамның тағдыры, ондаған мемлекеттің мүддесі сы­йып тұр. Жазушы осы романы арқылы соғысқа қатысты қатып-семген наным-сенімдерге нүкте қояды. Бұл роман Алексиевич­тің басқа шығармаларына қара­ған­да қиынырақ әрі өзгеше болды. Өйткені ол қатыгездік пен нәзіктіктің арасындағы әлемді бір араға тоғыстыруды, елдестіруді көздеді. Сонымен бірге қанды ұрыс алаңында да адамның абыройын сақтауға деген ұмтылысын көр­­сеткісі келді. Осы екі жауап­кер­шілікті де ол орындай алды. Ең маңыздысы, әйелдің жаны мен әлемі тек осалдықтан тұрмайтынын тағы бір рет жұртқа дәлелдеп берді. 

Соғыста қару ұстап, ал соғыс аяқталғанда, өткен өмірлерімен күрескен қырық бірінші жылдың қыз­дарының көбі көйлек киіп, туф­ли кигенді жаны қаламайтын күй­ге түскен. Неге? Соғыс біт­кені­мен, олардың санасындағы соғыс әлі жалғасып жатыр. Олар енді неміспен емес, өздерінің ойы­мен, өткен күндерінің елесі­мен соғысады. Санаға түскен жара­қат­тың бірін жеңсе, келесі біреуі сопиып шыға келеді. Олар үшін бұл мәңгілік соғыс болмақ.