Төле би бабамыз «Төбедегі кісі төрт жағын, етектегі кісі екі жағын, жердегі кісі алдын көреді», деген екен. Ден қойсаңыз, Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың ұлтаралық келісім моделі төрт тараптың тілін тапқан білгір бастама болғанын бағамдайсыз.
Теперіш көрсе де тарих тезінен, уақыт уысынан есен шыққан Қазақ елі аз жылда жаңа тұрпатты мемлекет құрды. Бейбітшілік пен келісімнің тұрақты мекеніне айналды. Бір шаңырақ астында тату-тәтті тұрудың жаһандық үлгісін қалыптастырды. Шығыстан бастау алған достық бағдарламасы алауыздыққа толы ғаламда өзінің өміршең әрі қажет идея екенін дәлелдеді.
Әсілі, шығыстан бастау алған деуіміз бекер емес. Елбасының енді қаз тұрған Қазақстанның ұлттық құрамын ескере келіп, елді бірлікке жетелеген берік саясатының алғашқы нақты қадамдары шығыс өңірінен өркен жайды. Айталық, еліміздегі тұңғыш Достық үйі Өскеменде ашылды. Бейбітшіл де берекешіл идеяны бесігіне бөлеген Достық үйлері бүгінде барлық өңірлерде құрылған. Шығыс өңірінің өзінде тоғыз Достық үйі жұмыс істейді. Жуырда Өскемендегі этноауылда түрлі этнос өкілдерімен өткен басқосуда өңір басшысы Бердібек Сапарбаев жыл соңына дейін аймақта тағы он Достық үйі ашылатынын жеткізді. Яғни облыстың барлық қалалары мен аудандарында Достық үйі жұмыс істейтін болады.
Әрине, бүгіннің биігінен көз салғанда, бәрі оңай болған секілді көрінетіні бар. Алайда, кешегі «арық атқа қамшы, жыртық үйге тамшы ауыр» өтпелі кезеңде бұл істің де қатпары қырық қабат еді. Қалтарыста қалмасын деп жадымыздың талшықтарына жан бітіріп алғанды жөн санап отырмыз. Біреуді найқалтып, біреуді шайқалтып жіберген нарықтық қоғамға бет бұрған жылдар еді ғой. Ең басты құндылық – тәуелсіздікке қол жеткен, көңіл тоқ болғанымен, қарын тоқ емес. Әлеуметтік мәселе, ұлтаралық қатынастар – оттың қозында. Алайда отты үрлемей, шоқтың өзіне таба нан пісіріп алған жөн. Өзге ұлыс өкілдері молынан шоғырланған, кеңестік «ұлттар лабороториясының» мұрагері болып қалған жас мемлекетте Достық үйлерін құру идеясы осыған саятын.
Әрине, ағаштың тамырында көктем бар. Үздіксіз бүрлеген бірлік-берекенің нәтижесі – тұрақтылық. Қиын жылдары қабылданған шешімнің дұрыс болғанына қазіргі таңда төрт тараптың да, төрткүл дүниенің де көзі жетіп отыр.
Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшесі, өңірдің белсенді ардагерлерінің бірі Лео Шикпен әңгімелескенімізде, қария өткенге көз жіберіп, облыстық Достық үйінің құрылу тарихындағы орны бар адамдарды ерекше ілтипатпен атады. Олардың қатарында Мұхамет және Бағдат Шаяхметовтер, Төлеухан Қоғабаев, Орал Малдыбаев және басқа да белгілі тұлғалар бар. Бұл азаматтар – еліміздегі ең алғашқы Достық үйінің құрылуына жан дүниесімен беріле атсалысқан, әлем картасында пайда болған тәуелсіз Қазақ елінде бірлік пен тұрақтылықтың салтанат құруына, мемлекеттің өсіп-өркендеуіне өзіндік үлес қосуға ықыласты болған бірегей қайраткерлер.
Лео Богдановичтің айтуынша, Достық үйі алғаш рет қаладағы киноландыру басқармасының бейнеқор ғимаратында қалыптасты. 1992 жылдың күзі болатын. Елдегі экономикалық ауыртпалықтарға қарамастан, адамдардың ұлттық сана-сезімі оянып, этномәдени бірлестіктер құрыла бастады. Достық үйі қанатының астына алғашқылардың бірі болып «Видергебурт» неміс мәдени орталығы, Шығыс Қазақстан корейлер ассоциациясы, «Вайнах» чешен мәдени орталығы, славян мәдени қоғамы, «Қазақ тілі» облыстық және қалалық қоғамы, қытай және ұйғыр мәдени орталықтары енді. Кейінірек армян, орыс, татар, украин, белорус, әзербайжан, поляк, еврей этномәдени бірлестіктері ашылды.
1995 жылы наурыз айында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың төрағалығымен Қазақстан халқы Ассамблеясы құрылғаны белгілі. Ұлтаралық келісімнің жаңа институты қалыптаса бастаған кезеңде Достық үйі ғимаратының этномәдени бірлестіктердің жан-жақты дамуына толық мүмкіндігі жетпейтіні байқалды. Жаңа ғимарат іздеп, оның материалдық-техникалық базасын нығайту қажет еді. Оның үстіне екінші мәселе бой көтерді. Облыста да, жалпы ел аумағында да демократияның дүмпуімен қатар діни бірлестіктердің де күрт көбейгені белгілі болды.
– Міне, нағыз парадокс! Тәуелсіздік жылдарына дейін Өскемен шаһарында бірде-бір мешіт болмапты, – деді Лео Богданович. – Ақсақалдар кеңесінің төрағасы Төлеухан Қоғабаев көптеген емен есіктерді қағып, мешіт құрылысын жүргізу ұсынысымен табан тоздырды. Алайда Төлеухан Құсайынұлының әрекеті нәтижесіз болды. Ақсақалдар кеңесі және этномәдени бірлестіктер жетекшілерінің ұсынысымен осы мәселе бойынша сол кездегі облыс басшысы Қажымұрат Нағымановтың қабылдауына сұрандым. Жағдайды түсіндіре келе, сол кезде Достық үйінің қарауында болған, Ушанов көшесіндегі №63 екі қабатты ғимаратты мешіт ретінде пайдалануға беруді сұрадым. Алайда біз сұраған Достық үйіне ауқымды күрделі жөндеу жүргізу керек екен. Әңгіме соңында Қ.Нағыманов күтпеген жерден: «Жақсы, бірақ жөндеу жұмыстарының қаржысын елу де елу қылып бөлейік», деді. Яғни күрделі жөндеуге кететін жарты қаржыны біз демеушілерден жинауымыз керек. Экономиканың шайқалып, еңбекақы мен зейнетақының айлап төленбей жатқан кезінде бұл мүмкін емес еді.
– Алаң болма, Бағдат көмектеседі, – деді Төлеухан Құсайынұлы. Содан соң Төлеухан Қоғабаев, Орал Малдыбаев, Арсен Геворкян бар, бәріміз Титан-магний комбинатына қарай бет алдық. Кәсіпорынның басшысы Бағдат Мұхаметұлы күтіп алды. Бағдат Шаяхметов бізді мұқият тыңдағаннан кейін Достық үйін кеңейту идеясына қолдау білдіріп, көмектесуге уәде берді.
– «Бағдат көмектеседі» деп айттым емес пе – деп Төкең де риза болды.
Осылайша, сең қозғалды. Бағдаттан кейін көмек қолын созушылар табыла бастады. Кәсіпкер Шорманов, Өскемен жиһаз мекемесінің директоры Вознюк және басқалар қосылды. Облысқа келген әкім В.Метте жөндеу жұмыстары шығынын көтеріп алды.
Иә, Тұңғыш Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың қатысуымен ашылған, достық пен бірліктің, тұрақтылықтың тұтқасына айналған алғашқы Достық үйінің іргетасы осылай қаланған еді. Оған өткен жылы өмірден озған Бағдат Шаяхметовтің қосқан үлесі айрықша екенін айтқым келеді. Облысымызда республикалық І Достық үйлері конгресі өткен кезде де Бағдат Мұхаметұлына жүгіндік. Соңғы рет ол Достық үйінің ашылғанына 20 жыл толғанда жарты миллион теңге қаражат бөлді. Достық үйінде өткен іс-шараларға, конференция, баспа өнімдерін шығаруға көмектесті. Бұл – оның айрықша азаматтығы.
Достық үйі – 22 жыл бойы үздіксіз қызмет етіп, адамзаттың жарқын қасиеті – мейірім, достық пен тұрақтылық мекені болып келеді.
Лео Шик әңгімесін әрі қарай жалғады.
– Біз Достық үйінің мүмкіндігін арттырған жаңа ғимаратқа ие болған соң бұрынғы ғимаратты Өскемендегі алғашқы мешітті ашуға бердік. Төлеухан Қоғабаев ақсақал екеуміздің арқамыздан ауыр жүк түскендей болды. Алайда, өңір басшылығы біздің алдымызға тағы бір тапсырма қойды. Достық үйін жөндеуден өткізу үшін 6 миллион теңгеден астам демеушілер қаржысын табу керек. Бұл ретте Надежда Аверьячкинамен кеңестім. Надежда Максимовнамен ертеден аралас-құралас дос едік. Мен Лениногорск қаласында насихат бөлімінің меңгерушісі болғанда, ол Зырянскіде жұмыс істеді.
– Тоқанға өтініш айтып көрдің бе?, – деп сұрады Надежда. Ол Үлбі ауданының партия ұйымын басқарғанда Тоқан Шайжүнісов бірінші көмекшісі болған екен. – Міндетті түрде көмектеседі. Ол – қайырымдылық жасау үшін жаратылған адам, – деді.
– Надежда қателеспеген екен. Содан бері Тоқан Шайжүнісов бізге жиі көмек көрсетіп келеді. Оның әкесі – Көкпекті балалар үйін 40 жылдан астам уақыт басқарған, Социалистік Еңбек Ері, «Қазақстанның еңбек сіңірген мұғалімі» атанған Жақия Шайжүнісов. Әкеден дарыған тектілік қой. Көптеген жылдар бойы Шығыс Қазақстан өңірлік әлеуметтік жағынан аз қамтылған отбасыларды қолдау қорына жетекшілік етті. Мен балалар үйінің тәрбиеленушілерімен қатар өскен Тоқанның болмысын жақсы түсінемін. Өйткені, өзім де еңбек жолымды балалар үйінен бастаған едім. Біз Достық үйінің 20 жылдық мерекесін атап өткен кезде Тоқан Жақияұлы шығыс өңірінде басталған «Бейбітшілік пен тұрақтылықтың жол картасы» акциясына үлкен қолдау көрсетті, – деді Лео Шик.
Қазақстан халқы Ассамблеясының ардагері тарқатып айтқан әңгімеден әр бастаманың нәтижелі бағыт алуы да түсіністіктің, достықтың, тіл табысудың арқасы екендігін аңғаруға болады.
Бүгінде Елбасы, Қазақстан халқы Ассамблеясының Төрағасы Нұрсұлтан Назарбаевтың ұйытқы болуымен республикамызда бірінші болып құрылған Достық үйі баяндылық пен берекелі қоғамның бастауына айналды.
Думан АНАШ,
«Егемен Қазақстан».
ӨСКЕМЕН.
Теперіш көрсе де тарих тезінен, уақыт уысынан есен шыққан Қазақ елі аз жылда жаңа тұрпатты мемлекет құрды. Бейбітшілік пен келісімнің тұрақты мекеніне айналды. Бір шаңырақ астында тату-тәтті тұрудың жаһандық үлгісін қалыптастырды. Шығыстан бастау алған достық бағдарламасы алауыздыққа толы ғаламда өзінің өміршең әрі қажет идея екенін дәлелдеді.
Әсілі, шығыстан бастау алған деуіміз бекер емес. Елбасының енді қаз тұрған Қазақстанның ұлттық құрамын ескере келіп, елді бірлікке жетелеген берік саясатының алғашқы нақты қадамдары шығыс өңірінен өркен жайды. Айталық, еліміздегі тұңғыш Достық үйі Өскеменде ашылды. Бейбітшіл де берекешіл идеяны бесігіне бөлеген Достық үйлері бүгінде барлық өңірлерде құрылған. Шығыс өңірінің өзінде тоғыз Достық үйі жұмыс істейді. Жуырда Өскемендегі этноауылда түрлі этнос өкілдерімен өткен басқосуда өңір басшысы Бердібек Сапарбаев жыл соңына дейін аймақта тағы он Достық үйі ашылатынын жеткізді. Яғни облыстың барлық қалалары мен аудандарында Достық үйі жұмыс істейтін болады.
Әрине, бүгіннің биігінен көз салғанда, бәрі оңай болған секілді көрінетіні бар. Алайда, кешегі «арық атқа қамшы, жыртық үйге тамшы ауыр» өтпелі кезеңде бұл істің де қатпары қырық қабат еді. Қалтарыста қалмасын деп жадымыздың талшықтарына жан бітіріп алғанды жөн санап отырмыз. Біреуді найқалтып, біреуді шайқалтып жіберген нарықтық қоғамға бет бұрған жылдар еді ғой. Ең басты құндылық – тәуелсіздікке қол жеткен, көңіл тоқ болғанымен, қарын тоқ емес. Әлеуметтік мәселе, ұлтаралық қатынастар – оттың қозында. Алайда отты үрлемей, шоқтың өзіне таба нан пісіріп алған жөн. Өзге ұлыс өкілдері молынан шоғырланған, кеңестік «ұлттар лабороториясының» мұрагері болып қалған жас мемлекетте Достық үйлерін құру идеясы осыған саятын.
Әрине, ағаштың тамырында көктем бар. Үздіксіз бүрлеген бірлік-берекенің нәтижесі – тұрақтылық. Қиын жылдары қабылданған шешімнің дұрыс болғанына қазіргі таңда төрт тараптың да, төрткүл дүниенің де көзі жетіп отыр.
Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшесі, өңірдің белсенді ардагерлерінің бірі Лео Шикпен әңгімелескенімізде, қария өткенге көз жіберіп, облыстық Достық үйінің құрылу тарихындағы орны бар адамдарды ерекше ілтипатпен атады. Олардың қатарында Мұхамет және Бағдат Шаяхметовтер, Төлеухан Қоғабаев, Орал Малдыбаев және басқа да белгілі тұлғалар бар. Бұл азаматтар – еліміздегі ең алғашқы Достық үйінің құрылуына жан дүниесімен беріле атсалысқан, әлем картасында пайда болған тәуелсіз Қазақ елінде бірлік пен тұрақтылықтың салтанат құруына, мемлекеттің өсіп-өркендеуіне өзіндік үлес қосуға ықыласты болған бірегей қайраткерлер.
Лео Богдановичтің айтуынша, Достық үйі алғаш рет қаладағы киноландыру басқармасының бейнеқор ғимаратында қалыптасты. 1992 жылдың күзі болатын. Елдегі экономикалық ауыртпалықтарға қарамастан, адамдардың ұлттық сана-сезімі оянып, этномәдени бірлестіктер құрыла бастады. Достық үйі қанатының астына алғашқылардың бірі болып «Видергебурт» неміс мәдени орталығы, Шығыс Қазақстан корейлер ассоциациясы, «Вайнах» чешен мәдени орталығы, славян мәдени қоғамы, «Қазақ тілі» облыстық және қалалық қоғамы, қытай және ұйғыр мәдени орталықтары енді. Кейінірек армян, орыс, татар, украин, белорус, әзербайжан, поляк, еврей этномәдени бірлестіктері ашылды.
1995 жылы наурыз айында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың төрағалығымен Қазақстан халқы Ассамблеясы құрылғаны белгілі. Ұлтаралық келісімнің жаңа институты қалыптаса бастаған кезеңде Достық үйі ғимаратының этномәдени бірлестіктердің жан-жақты дамуына толық мүмкіндігі жетпейтіні байқалды. Жаңа ғимарат іздеп, оның материалдық-техникалық базасын нығайту қажет еді. Оның үстіне екінші мәселе бой көтерді. Облыста да, жалпы ел аумағында да демократияның дүмпуімен қатар діни бірлестіктердің де күрт көбейгені белгілі болды.
– Міне, нағыз парадокс! Тәуелсіздік жылдарына дейін Өскемен шаһарында бірде-бір мешіт болмапты, – деді Лео Богданович. – Ақсақалдар кеңесінің төрағасы Төлеухан Қоғабаев көптеген емен есіктерді қағып, мешіт құрылысын жүргізу ұсынысымен табан тоздырды. Алайда Төлеухан Құсайынұлының әрекеті нәтижесіз болды. Ақсақалдар кеңесі және этномәдени бірлестіктер жетекшілерінің ұсынысымен осы мәселе бойынша сол кездегі облыс басшысы Қажымұрат Нағымановтың қабылдауына сұрандым. Жағдайды түсіндіре келе, сол кезде Достық үйінің қарауында болған, Ушанов көшесіндегі №63 екі қабатты ғимаратты мешіт ретінде пайдалануға беруді сұрадым. Алайда біз сұраған Достық үйіне ауқымды күрделі жөндеу жүргізу керек екен. Әңгіме соңында Қ.Нағыманов күтпеген жерден: «Жақсы, бірақ жөндеу жұмыстарының қаржысын елу де елу қылып бөлейік», деді. Яғни күрделі жөндеуге кететін жарты қаржыны біз демеушілерден жинауымыз керек. Экономиканың шайқалып, еңбекақы мен зейнетақының айлап төленбей жатқан кезінде бұл мүмкін емес еді.
– Алаң болма, Бағдат көмектеседі, – деді Төлеухан Құсайынұлы. Содан соң Төлеухан Қоғабаев, Орал Малдыбаев, Арсен Геворкян бар, бәріміз Титан-магний комбинатына қарай бет алдық. Кәсіпорынның басшысы Бағдат Мұхаметұлы күтіп алды. Бағдат Шаяхметов бізді мұқият тыңдағаннан кейін Достық үйін кеңейту идеясына қолдау білдіріп, көмектесуге уәде берді.
– «Бағдат көмектеседі» деп айттым емес пе – деп Төкең де риза болды.
Осылайша, сең қозғалды. Бағдаттан кейін көмек қолын созушылар табыла бастады. Кәсіпкер Шорманов, Өскемен жиһаз мекемесінің директоры Вознюк және басқалар қосылды. Облысқа келген әкім В.Метте жөндеу жұмыстары шығынын көтеріп алды.
Иә, Тұңғыш Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың қатысуымен ашылған, достық пен бірліктің, тұрақтылықтың тұтқасына айналған алғашқы Достық үйінің іргетасы осылай қаланған еді. Оған өткен жылы өмірден озған Бағдат Шаяхметовтің қосқан үлесі айрықша екенін айтқым келеді. Облысымызда республикалық І Достық үйлері конгресі өткен кезде де Бағдат Мұхаметұлына жүгіндік. Соңғы рет ол Достық үйінің ашылғанына 20 жыл толғанда жарты миллион теңге қаражат бөлді. Достық үйінде өткен іс-шараларға, конференция, баспа өнімдерін шығаруға көмектесті. Бұл – оның айрықша азаматтығы.
Достық үйі – 22 жыл бойы үздіксіз қызмет етіп, адамзаттың жарқын қасиеті – мейірім, достық пен тұрақтылық мекені болып келеді.
Лео Шик әңгімесін әрі қарай жалғады.
– Біз Достық үйінің мүмкіндігін арттырған жаңа ғимаратқа ие болған соң бұрынғы ғимаратты Өскемендегі алғашқы мешітті ашуға бердік. Төлеухан Қоғабаев ақсақал екеуміздің арқамыздан ауыр жүк түскендей болды. Алайда, өңір басшылығы біздің алдымызға тағы бір тапсырма қойды. Достық үйін жөндеуден өткізу үшін 6 миллион теңгеден астам демеушілер қаржысын табу керек. Бұл ретте Надежда Аверьячкинамен кеңестім. Надежда Максимовнамен ертеден аралас-құралас дос едік. Мен Лениногорск қаласында насихат бөлімінің меңгерушісі болғанда, ол Зырянскіде жұмыс істеді.
– Тоқанға өтініш айтып көрдің бе?, – деп сұрады Надежда. Ол Үлбі ауданының партия ұйымын басқарғанда Тоқан Шайжүнісов бірінші көмекшісі болған екен. – Міндетті түрде көмектеседі. Ол – қайырымдылық жасау үшін жаратылған адам, – деді.
– Надежда қателеспеген екен. Содан бері Тоқан Шайжүнісов бізге жиі көмек көрсетіп келеді. Оның әкесі – Көкпекті балалар үйін 40 жылдан астам уақыт басқарған, Социалистік Еңбек Ері, «Қазақстанның еңбек сіңірген мұғалімі» атанған Жақия Шайжүнісов. Әкеден дарыған тектілік қой. Көптеген жылдар бойы Шығыс Қазақстан өңірлік әлеуметтік жағынан аз қамтылған отбасыларды қолдау қорына жетекшілік етті. Мен балалар үйінің тәрбиеленушілерімен қатар өскен Тоқанның болмысын жақсы түсінемін. Өйткені, өзім де еңбек жолымды балалар үйінен бастаған едім. Біз Достық үйінің 20 жылдық мерекесін атап өткен кезде Тоқан Жақияұлы шығыс өңірінде басталған «Бейбітшілік пен тұрақтылықтың жол картасы» акциясына үлкен қолдау көрсетті, – деді Лео Шик.
Қазақстан халқы Ассамблеясының ардагері тарқатып айтқан әңгімеден әр бастаманың нәтижелі бағыт алуы да түсіністіктің, достықтың, тіл табысудың арқасы екендігін аңғаруға болады.
Бүгінде Елбасы, Қазақстан халқы Ассамблеясының Төрағасы Нұрсұлтан Назарбаевтың ұйытқы болуымен республикамызда бірінші болып құрылған Достық үйі баяндылық пен берекелі қоғамның бастауына айналды.
Думан АНАШ,
«Егемен Қазақстан».
ӨСКЕМЕН.
