Айтыс – қоғамдық ойды қозғаушы күш

«Алматы ақшамы» – айтыстың нәтижесі

– Қазіргі айтыс ақындары елдің сөзін, мұң-мұқтажын айтыс сахнасында айта алды ма, егер айта алса, олар айтқан мәселелер өз шешімін тапты ма?

Жүрсін ЕРМАН:

– Біріншіден, айтыс нақты мәселе­лер­ді көтеріп, оның шешімін табуға міндетті емес. Айтыстың міндеті – ор­та­ға ой тастау. Қоғамдық пікір туғызу. Көп­­ші­ліктің назарын аударған күрделі, кө­кей­тесті мәселелерді нақты, жауапты адам­дар, қолында билігі барлар қолға алып, оң шешімін шығарып жатса, құба-құп. Бірақ бұл – басқа мәселе.

Қырық жыл бойына айтыс­та айтыл­ған, көтерілген мәселелердің бәрі шеші­­мін таппады деу де орынсыз болар. Д­е­ген­мен шешілген мәселелерге қатыс­ты бір-екі мысал келтірейін. Тоқ­санын­шы жылдары Алматыда өткен бір айтыс­­та қаланың «Вечерняя Алмата» газеті бар екені, ал қазақша сондай бір басы­лым­ның неге жоқ екені сын тезіне салынды. Көп ұзамай Орталық Коми­теттің қаулысымен «Алматы ақша­мы» атты қазақша газет дүниеге келіп, сол басылым өзінің 30 жылдығын атап өткеніне де бірнеше жыл болды.

Немесе Шығыс Қазақстан облы­сының Абай ауданындағы бір айтыс­та Семей мен Абай ауданын жал­ғас­тыратын жолды жөндеу «Абай жолын» жазғаннан да қиын болды-ау де­ген сын айтылды. Айтысқа қатысып отырған өңір басшысы Бердібек Сапарбаев сөз алып, бұл сынның өте орынды екенін айтып, тез арада Абай ауданының жолын жөндеуге уәде берді. Көп ұзатпай, бұл уәдесін орындады да. Айтыста көтерілген нақты мәселелердің оң шешімін тапқанының бір көрінісі осы емес пе?! Бірақ қайталап айтамын, айтыс қоғамдық пі­кір туғызғанымен нақты мәселелерді шешуге құзыретсіз. Әйтпесе, осы жылдар ішінде ақындар шырылдап айтқан тіл, жер, дін, көші-қон, тәрбие мәселелері шешіле қалды деп қалай айтамыз?

Қойлыбай АСАНОВ:

– Айтыс өнері туралы ХХ ғасыр басында С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ. Мүсірепов сияқты әдебиет алып­тары қалам тербеп, ой-пікірлерін қа­ғазға түсіріп кеткен еді. Айтыс өнері сияқты рухани мұрамызға ғылыми тұр­ғы­да баға беріп, оның қоғамдық-әлеу­меттік рөлін айқындау туралы пі­кір­лер тәуелсіздік алған жылдардан бері қайта жанданып, жиі жазылып, айты­лып келеді. Халық арасынан шыққан айтыс ақыны, ең алдымен, сол ортаның әлеуметтік, қоғамдық ахуалына барынша қанық әрі ұлт тілінің уызын бойына толық сіңірген ділмар, шешен болуы шарт. Елдің аңсар-мұратын насихаттаушы, әрі қоғамдық пікір қалыптастырушы айтыс ақындары әр кезде өзі өмір сүрген ортаға ықпалды болған. Ұрпақтан ұр­паққа мұра болып жеткен ақын жыр­лары әр дәуірдің, қоғамның болмыс бедерін бүгінгі күнге жеткізіп отыр. Бұл тұрғыдан алғанда сөз (тіл) өнері­нің өшпес, өміршең мұраттарын тағы да баса айт­қымыз келеді. Себебі ақын­да­рын «от ауызды, орақ тілді» деп мадақ­таған халқымыз олардың қиыннан қиыс­тырып айтатын шешендіктерін, айт­қыш­тық­та­рын қашанда алдыңғы орынға қойып отырған.

Айтыс ақындары қандай тақырыпты жырласа да, оның өзекті болып, халық жүрегіне зор әсер етуі сөз жоқ, ұлт тағдырын жан дүниесімен сезінуден, баға­лаудан туындайтын құбылыс. Еш­қан­дай ақын ұлт табиғатына жат әдетті жырлаған жоқ, керісінше, халықтың болмысына тән ұлы қасиеттерді дәріптеп, соның жоғын ғана іздеді. Сондықтан да айтыс жырларында көтерілген кез келген проблема ұлт мүддесі үшін қызмет істеді.Мәселен, айтыс жырларында көте­рілген жер мәселесі, ауыл проблемасы, экология ахуалы, тіл тағдыры, оқу-ағарту жайы, еліміздегі саяси-әлеу­мет­тік бағыт, тарихи тұлғалар, елді мекен, жер-судың байырғы атаулары, салт-дәстүр, тәрбие-тағылым сияқты толып жатқан шешімі қиын күрделі мәсе­­лелерді бұқара халық пен билік назарына дер кезінде насихаттап отырды. Айтыс ақындарының бұл жанайқайы қоғамдық пікір қалыптастырып, тиісті орындардың назарына іліккенін ешкім де жоққа шығара алмайды.

Серік Қалиев:

– Айтыс ақындары ел ішіндегі қордаланған мәселелерді үнемі жырлап келеді. Ұлттық мүдде, ел бірлігі, жер, тіл тағдыры, халықтың әлеуметтік жағдайы, саяси ахуал, Алаш арманын айтыскерлер жырына арқау, ойы­на өріс қылудан, елдікті толғаудан бір сәт те іркілген емес. Өкініштісі, сахна­да айтыс ақыны жеткізген елдің сөзі сол жерден ары аспай жататыны. Оған бірнеше себеп те болуы мүмкін. Билік болсын, жергілікті басқару органдары болсын айтыста көте­ріл­ген мәселені талқылап, сараптап, сыннан қорытынды шығармайды. Біраз жыл «Нұр Отан» партиясы да айтысқа иелік етіп, дүркін-дүркін әр аймақта жыр сайысын ұйымдастыруға мұрындық болды. Ол айтыстарда да талай нәрсе айтылды. Бірақ айтыста мынандай кемшіліктер айтылып еді, осындай халықтың мұң-мұқтажын жет­кізіп еді деп індетіп жатқандарын есті­ме­дім. Көкейіміздегіні жеткізді деп ха­лық риза. Айтыс өткіздік деп есеп бе­ріп ұйымдастырушылар мәз. Келесі жолы айтыскерлер сол тақырыпты тағы езіп отырады. Әйтпесе, кезінде кө­ше­лерге ел қорғаған баһадүрлер мен ділмар бабалардың, Алаш арыстарының есім­де­рін беруге, еңселі ескерткіштерінің бой көтеруіне, тіпті «Алматы ақшамы» газетінің жарық көруіне осы айтыс ақын­­дарының жалынды жырлары себеп болғанын көзіқарақты көрермен, айтыс жанкүйерлері ұмытпаған болар. Екіншіден, айтыс ақындары жалпылама айтуға, сипай қамшылап өте шығуға дағдыланып кетті. Кезінде Қуаныш Мақсұтов, Серік Құсанбаев сияқты аға буын ақындар атын атап, түсін түстеп, жетесіне жеткізіп айтатын. Ершат Қай­болдин деген айтыскер бауырым да жасқанбай өткір айтушы еді, кейінгі кездері жыр додасына сирек қаты­сатын болып кетті. Елдің мұң-мұқта­жын жеткіздің бе, енді соны шешу жолдарын да айта кеткен орынды. Кейде теле­арналар ақындардың айтқан өткір сөздерін «өткір қайшысымен» қидалап, бір-біріне қабыспайтын жауаптарын эфирге бергенін де көрдік. Ақындар тіл мәселесін отыз жылдан бері жырлап келеді. Соны тыңдайтын билік тарапынан құлақ бар ма?

Мұхтар Ниязов:

– Әлбетте, бұл қай кезеңде де ақын­ның өзі қаласын, қаламасын оның мой­нынан түспейтін үлкен жүк. Өйткені елдің сөзін ұстау сол халықтың ортасынан туын көтеріп, сенің сөзіңді, уәжіңді тыңдай алатын қандай да бір деңгейге жеткен болсаң, бұл жауапкершіліктен ешкім де қашып құтылуға тиісті емес. «Жеңілдің астымен, ауырдың үстімен» жүріп өткен ақындар да болған, жүруді мақсат еткен адамдар да болған. Бірақ тарих оған дұрыс баға бермеді. Әр ақын өз заманының кез келген көкейтесті мәселесіне жауап бере алатын деңгейде болуы керек. Оның тек ақын болуы бұл жерде жеткіліксіз, ол сол өмір сүріп отырған дәуірінің қауіп-қатерін, сөзінің салдарын, жауапкершілігін, айтылған сөз атылған оқ екенін, оны бас-көзсіз ата берсе де сөздің ешқандай мағына, парқы қалмайтынын сезінуі қажет. Сондай-ақ ең өткір, ең көркем сөздің барлығы керемет екен деген нәрседен де біз қашықтау болуымыз керек. Кейде эмоциямен, елдің пай-пайымен, айқайымен артық сөздер айтылып кетіп жатады, ал халықтың мұң-мұқтажынан айналып өткен әріге бармай-ақ осы тәуелсіздік жылдары бірде-бір айтысты мен білмейді екенмін. Шама-шарқынша ақындар елге келіп тұрған, келе жатқан, төбесі көрініп тұрған бүкіл қауіп-қатерлерді айтудай-ақ айтып келеді. Әлбетте, бәрі де салыс­тыр­малы түрде, кейде ол ақпараттық деңгейде қалып қоюы мүмкін, кейде талдамалы деңгейге көтерілуі мүмкін. Енді ол шешуін тапты ма, таппады ма, ол екінші мәселе. Шешімі табылған мәселелер де бар. Қазір оның барлығын жіктеп айтып отырудың жөні болмас, бірақ енді біздің елде айтыскер ақынның сөзімен бірдеңенің түзеліп кетуі қазіргі жағдайда сәл қиындау болуы мүмкін, бірақ ақын мәселенің өзек­ті­лігін ашып өзінің бойындағы қабі­летімен көрсете алады. Тек айтыскер ақындар ғана емес, қоғамның кез келген белсендісі, жазушысы, журналисі, сыншысы аузы­нан шыққан бойы сиқырлы таяқпен ұр­ғандай болып жүзеге асып кетіп жат­қан жағдай өте сирек. Ол сирек екен деп тоқтап қалуға да болмайды, ақын­дар жауапкершіліктен ешқашан қашпауы керек, оның сөзінің елену-еленбеуі, қоғамдық мәселені шешуі, шешпеуі оны түпкі мақсатынан айнытпауы керек деп ойлаймын. Ақын елдің бірлігіне, тыныштығына, ынты­ма­ғына, сонымен қатар сол сәттегі өзекті мәселелеріне өткір шумақтарын, ұрым­тал тұсындағы айтатын ойларын бүгіп қалмайтын үлкен парасат иесі болу керек. Осы сенімнен шығып келе жатқан ақындарымыз бар. Оның бірден-бір дәлелі біздің Аманжол Әлтаев ағамыз. Қазір Парламент қабырғасында отырып өзінің үлкен ойларын ортаға салып, қазақ руханиятының бір алтын қазығындай болған ағамыздың, айтыстың ортасынан шыққаны, сол жерге барғанының өзі жүздеген мәселенің шешімін тапқаны сияқты көрініс деп айтар едім. Сондықтан алдағы уа­қыт­та да әр мәселенің алыс-жақынын қоз­ғай білетін осындай біздің билік пен халықтың ортасына жік салмай, қайта алтын көпір болып екі ортаны біріктіріп жымдастырып отыратын бір үлкен күшке айналады ғой.

Нұрзат Қару:

– Қазіргі айтыс ақындары елдің мұң-мұқтажын сахна мінберінен айтудай-ақ айтып жүр. Шешуін тауып жатқан мәселелер де аз емес. Бір ғана мысал келтіретін болсақ, кешегі Семейдің Абай облысы болуы. Осыны қанша аға-әпкелеріміз, әріптестеріміз әр айтыс сайын шырылдап, биліктің құлағына жет­кізуге тырысқан болатын. Енді міне, нәтижесін сіз бен біз көріп отырмыз. Мұғалімнің мәртебесі көтерілді. Басқа да мекемелерде қызмет істейтін қыз­меткерлердің жалақылары бірте-бірте өсіп келеді емес пе? Осы дәлелдер сіз­дің сұрағыңызға жауап бола алады.

Айтыста барлық өнердің элементтері бар

– Қазіргі айтыс шоуға айналып кеткен жоқ па?

Жүрсін ЕРМАН:

– Шоуға айнала алмай жүр. Ұлттық өнер заманға бейімделу керек. Жас қауымның да тілін табу керек. Бұл эли­та­ға арналған өнер емес. Қарапайым халықтың жүрегіне жол табу үшін жеңіл эстраданың да элементтерін игермесе болмайды.

 Мұхтар Ниязов:

– Айтыс шоуға айналып кетті ме деген сұрақтың өзі негізі сәл екіұштылау. Өйт­кені басқа бір сарынды өнер түр­ле­ріне қарағанда айтыстың негізгі табиғаты шоу. Өйткені ол екі адамның арасындағы диалог. Екі адамның арасындағы сөз байланысында эмоция араласпаса, белгілі бір деңгейде өзара көркемдік болмаса, алдында халық жоқ болса да екі адам үшін қызықсыз болып қалуы мүмкін. Айтыстың бүкіл синкретті сипаты сақталып тұрған кезде оның шоулық сипатын алып тастауға болмайды, бірақ тек шоулық сипатымен де қалдыруға болмайды, өйткені оның сыртын жылтыратып, ішін қалтыратып заманның сұраныстарына жауап береді екенбіз, деп айтысты әу бастағы болмысынан айнытып жіберуге болмайды. Бірақ кешегі тақиясын төбесінде ойнатып, құйрығымен жорғалайтын, Шашубай желдірмелерін жөңкілткен Иса Байзақов, Сыр бойында Нартайдың бригадасында болған Күндіге Алдоңғаров сияқты үлкен комедиялық театр әртістерінің рөлін атқарған. Осы ретте айтыс шоу болмаса неге Нартайдың бір өзін бір театр деп айтамыз. Оның бір өзін бір ақын немесе бір кітапхана дей салар ма едік, өйткені театр түрлі эмоцияның ауысып, алмасып жататын жері. Сондықтан ол бір шоуын алып тастаса, ошақтың бір күндегі отын алып тастаған сияқты оның да қызығы кетіп қалады. Халық бір жағынан сол айтысқа өзінің ішіндегі айта алмай жүрген, жеріне жеткізе алмай жүрген кейбір сөздерді қазанның бетін ашып бір буын шығарғандай ішіндегі шері бір сәтке тарқап, бір сәт жеңілдеп, сол бір мәселе шешімін тапса да, таппаса да сол айтысқа барып жеңілдеп қайтып жатқан халықты талай көрдік. Сондықтан бұл жерде екі ортадағы нәзік шекараларды абайлау керек әлбетте, бірақ оның шоулық сипатына, бұл нәрсенің сақталуына қарсы болған адамға қарсымын, бұл айтыстың бойында сақталуы керек.

 Қойлыбай АСАНОВ:

– Бұл кейінгі жылдары көп айтылып, жазылып жүрген проблема. Шын мәнінде, айтыс өнері өзінің төлтума қасиетінен алыстап бара жатқан жоқ па?! Кейде екіұдай пікірлерді де естіп қаламыз. «Заманына қарай адамы» демекші, кей азаматтар: «қай өнер түрі болмасын заманына қарай дамып, өзгеріп, жаңарып отырады», деген пікірлерді көлденең тартады. Бірақ жа­ңару, өзгеру деген өнерді төлтума қасиетінен айыру емес қой. Қазіргі айтыстардың насихаты һәм мүм­кін­ші­ліктері өте мол. Дауыс күшейт­кіш (микрофон) алдарында, әдемі сәнді сарай солардікі, 5-10 мың адамға дейін көрермендері бар. Жүлделерін айтпай-ақ қояйын. Айтыс ақындарына барлық жағдай жасалған. Тек өнердің өресін түсірмесе болғаны. Ертеректе айтыс өнерін зерттеп жүріп жазушы Елен Әлімжанның мына пікірін оқып едім: «...Баяғыда С.Сартаков деген орыстың бір қаламгері «Кездесу сайын көрермен жазушыдан ақылды сөз күтеді. Ақылды сөз күнде қайдан табылады?», деп еді. Сол айтқандай апта, ай сайын өтіп жатқан айтыста елді аузына қарататын өлеңді ақын қанша данышпан болса да қайдан шығара береді? Ол амал жоқ, Алматыда айтқанын Астанада, Оралда айтқанын Семейде қайталай салады. Оның үстіне бұл он бес, жиырма ақын жиі айтыса берген соң бір-біріне айтатын әзіл-қалжыңның да мәнісі кетіп, мазмұны да сұйылады. ...Біреуді мақтаса болды, ақынды да, оның мақтаған адамын да керісінше жек көре қаламыз. Сөйтеміз де айтысты жамандаймыз. Сөз басқа болғанымен, ойы қайталана берген соң проблемадан да жалығамыз». Жазушы ағамыздың айтып отырғаны расында да шындық. Ал айтыс шоу болып кеткен жоқ па деген сұрақ айтыс ақыны мен «өнер жұлдыздарын» айтыстыру жобасынан кейін пайда болды. Бірақ бұл жоба өзінің өміршең еместігін көп ұзамай-ақ көрсетті.

Нұрзат Қару:

– Мен айтысты шоуға айналып кетті деп есептемеймін. Негізі белгілі бір деңгейде шоу да қажет шығар. Бірақ айтыс ол кезеңнің барлығынан өтіп үлгерді. Халық не сұраса, айтыс соның барлығын бере алды деп санаймын өз басым. Егер де бір жерде шоу айтыс болып жатса, бүкіл айтыс шоуға айналды деп пікір білдіруді дұрыс емес бұрыс деп айтар едім.

 Серік ҚАЛИЕВ:

– Айтыста барлық өнердің элемент­тері бар. Сондықтан да синкретті өнер дейміз. Көрермен назарын ауда­рып, думанды қыздыру үшін жекелей ақындардың сахнадағы қимыл-қоз­ға­лысы, отырысы, домбыра тартысы, мақам құбылтуы ерекшеленіп тұр­уы мүмкін. Бірақ тұтас айтысты шоу жа­сау­ға қарсымын. Бір жылдары сай­қы­­мазақтар да, эстрада әншілері де ай­ты­­сып, текті өнерді әжуаға айналдыр­ды. Телеарналар рейтинг үшін арзан бағдарламаларын айтыспен тұздықтады. Айтыс өз табиғатынан ажырамауы керек.

Ақынның үнемі шығармашылық биіктен көрінуі мүмкін емес

 – Еліміздегі айтыс ақындары шо­ғыры жақсы қалыптасқан, олардың ала­манға қатысуы қаншалықты әді­лет­ті түрде іріктеледі?

Жүрсін ЕРМАН:

– Бізде құрылғанына он екі жыл болған «Айтыс ақындары мен жыршы-термешілердің Халықаралық Одағы» РҚБ бар. Негізгі ұйымдастыру шара­ларын осы Одақтың Басқармасы өткі­зе­ді. Іріктеу әділетті болуы үшін ай­тыс­керлердің рейтингін де жа­сап, со­ған сәйкес ең жоғары рейтинг көр­сет­­кен ақындарды топқа салу дәстүрі қа­­лыптасты. Ол да үнемі сәтті бола бер­мейді. Бір ақынның үнемі шығар­ма­­шылық биіктен көріне беруі мүмкін емес екен. Кейде бабында болса, келесі жолы кемеліне келмей қалады. Сол себепте әрбір айтыстың алдында сараптама жасап, дәл осы тақырыпты осы ақын көтеріп айта алады-ау деген болжамға сүйенеміз. Ол да кейде сәтсіз болып шығады. Жүлдеге деген құштарлығы шы­ғармашылық мүмкіндігінен әлдеқайда басым айтыскерлер баршылық. Олардың бетін қайтару да оңай емес. Қазіргі қазақ елінің қай түкпірінде де ақындар шоғыры қа­лыптасқан. Айтыс­керлерді іріктеу ке­зін­де әр өңірдің өкілі қатысуына басты назар аударамыз.

Серік ҚАЛИЕВ:

– Айтыс жанашыры, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Жүрсін Ерман басқаратын «Халықаралық айтыс ақындары мен жыршы-термешілердің одағында» бәрі тіркелген. Мен айтысамын дегендердің барлығы дерлік аламанға қатысып шықты. Ол жағынан әділетті деп айтуға болады. Өз қабілетін жан-жақты көрсете алмағандар, әрине біраз уақыт айтыстан сырттап қалуы бек мүмкін. Кейде бабыма келдім, осы жолы жыр сайысының көрігін қыздырамын деп сеніммен келгендерді Жүрсін ағамыз аламанға қайта қосып, мүмкіндік беріп жатады.

Қойлыбай АСАНОВ:

– Жыл соңында «Алтын домбыра» атты жеңімпаз айтыскерлердің үлкен жыр додасы өтеді. Бұған жыл бойғы өткізілген айтыстарда бас жүлде, бірінші орын алған ақындар ғана қатыса алады. Мейлінше әділ шешім деп ойлаймын. Ал қалған айтыстарға қатыса алмай жүрмін деген еш ақынды көргеніміз, не естігеніміз жоқ. Бұл тұрғыда айтыс өнерінің ұйымдастырушысы һәм қамқоршысы Жүрсін Ерман ағамыз жас талапкерлерге барынша қолдау көрсетіп келеді. Облыстарда өтіп жатқан жас ақындардың айтысында жылт етіп көрінген жас таланттарды қолма-қол қойын дәптеріне жазып алып, келесі үлкен додаларға қосып жүргенін талай рет көзіміз көрді.

Нұрзат Қару:

– Менің бұрынғы іріктеулерден аса қатты хабарым жоқ. Дей тұрғанмен өзім қатысып жүрген іріктеулер әділетті өткендей болып көрінеді. Нақты айтсам өтіп жүр. Мысалы, анау жылдары Ринат Заитов өткізген төрт айналымнан тұратын жеребе айтыс халықтың көңі­лі­нен шығып, делебесін қоздырған еді. Одан бертін келе алдыңғы жылы Дулат Тасте­кеев басқаратын­ TAS GROUP ком­паниясы ұйымдастырған «Асыл дом­быра» айтысын тілге тиек етер едім. Айтыстың қара нары Жүрсін Ерман ағамыз өткізген бірнеше айтыс бар. Міне, осы айтыстардың барлығы әді­лет­ті түрде іріктелген болатын.

 Мұхтар Ниязов:

– Қазір енді Жүрсін аға айтқандай «Қазақстанда айналымда жүрген жүз елу-екі жүздей ақын бар», оның белсендісі жүздің үстінде шығар, олардың іріктелуі әділетсіз жүреді дегенге мен сенбеймін және қарсымын. Өйткені қазір жалт еткен жақсы ақынды көрсек, Жүрсін аға түгілі біз қуанып қаламыз. Оның ертерек сахнаға шығып қанаты қатайып, үлкен аламандарға шығып қосылып кеткенінше мүмкіндігінше барлығымыз да соған қамқоршы болуға тырысып жүреміз. Ал іріктеуге байланысты объективті, субъективті келісулер болуы мүмкін, бір айтысқа қатысқан ақындар өздері болдырып тұруы мүмкін немесе жолды беріп тұруы мүмкін, өзара ол келісетін, шешілетін мәселе. Біздің мына футболда да кез келген жарыстың түрі болсын, бір лигалар болады ғой деңгей-деңгейімен, КВН-да да бар қателеспесем, жоғарғы, төменгі, ортаңғы лига деген сияқты, бұлар айтыста жоқ. Бірақ іштей болса да топтарда қазір оқушылар айтысы, студенттер айтысы, аймақтық, халықаралық, республикалық айтыстар бар, соларды өзінің кезең-кезеңімен, жол-жолымен, деңгей-деңгейімен өсіп жетіліп соған қосылып уақыттың е­легінен түсіп қалмай кез келген заман­ның талабына сай сұраныстарға жауап бере алатын ақын болсаң, сен бүкіл айтыстарда жарқырап, жарқылдап көрін­уі­ңе болады. Мен қайткенде де айтысқа қатысамын, мен айтыстың шы­райы боламын, осы айтыстың көркі бо­ламын деген бір ақынның бетін қай­тарып жатқан кезін мен көрген емес­пін. Қайта соны ортаға қосып, топқа салып талай ақындарды елдің елеулісі, халықтың қалаулысы етті. Бұл жерде Жүрсін аға­мыз­дың үлкен таразының екі басын тең басып, көзімен де, көңілімен де сүзіп барлығын бақылап отырып жасаған үлкен қамқорлығын айта кету керек. Өйткені біз айтысқа шыққанда екі жүк бар, біріншісі алдымызда, екіншісі жанымызда тұрады. Алдымыздағы ха­лық бір таразы болса, жанымызда Жүр­сін аға тап сондай бір таразы. Ол кісі мін­детті түрде өзінің көзіне түскен тізі­мі­не түскен ақындардың ешқайсысын қалдырмай, қазақтың айтысқа деген махаббаты тұрғанда олардың барлығы да өнер көрсетуге мүмкіндік алады деп ойлаймын.

Айтыс ақындарына үнемі ізденіс қажет

– Айтыстың бағзыдан бергі бас­ты қасиеті – суырыпсалмалық. Бұл қасиет қазіргі ақындарда бар ма? Бар болса, қай деңгейде? Әлде қазіргі айтыс ақындары алдын ала дайындала ма?

Мұхтар Ниязов:

– Енді осы сұрақ өте дұрыс қойылып отыр деп ойлаймын. Өйткені айтыстың негізгі жаны бар. Иә, айтыс өмір сүру үшін тән, жан болу керек, ал шартты түрде айтысты тән деп алсақ оның жаны суырыпсалмалық қасиет, әлбетте. Оның әлсіреп, күшейіп тұрған кезеңдері болған, бірақ егер біз түбегейлі цирктік шоу әңгіменің негізінде тек қана елге, бүкіл халыққа көруге ыңғайланған цирк­тік өнерге айналдырсақ онда қазіргі қы­зығын көргенмен, ертең азабын тартамыз. Айтыстың негізгі түйінін, түп тамырын іргетасын сақтауымыз керек. Үйдің іргетасын алып тастап шатырын әдемілегенмен оның қуанышы ұзаққа бармауы мүмкін. Айтыстың сол іргетасы –
әлбетте суырыпсалмалық – импровизация. Бұған байланысты жаңағы айтқанымыздай, кейбір өңірлерде үлкен мереке, жиындарда басшылардың ыңғайына немесе ұйымдастырушылардың көңіліне қарап біз айтысты жасанды жаққа бұрған кездеріміз бар, өкінішке қарай. Бірақ қазір мысалы Дулат Тастекеев  басқаратын «Асылтас» қоғамдық қоры екі-үш жылдан бері шынайы осы айтысқа кірісіп, сахнада жұптау алдын ала емес, кезегін білмей, кіммен шығатынын біл­мей ақындарды бөліп, әр аймақтарда жұптап өнер көрсетуге мүмкіндік жасау сияқты алғышарттары бұрын да басталып кеткен, қазір де жалғасып жатыр. Болашақта түбегейлі осыған көшсе мен қарсы емеспін. Қырғыздарда айтыстың көркемдік деңгейі керемет емес, бірақ оларда шынайы қалыптасқан. Керемет болмаса да орындаушылық жағы өте жақсы жетілдірілген, аспапты меңгеру жағына көбірек басымдық берген. Сол кезде жаңағы халықтық сипатын сақтай отырып жалықтырмауға болады. Ал бізде тек қана сөз өнерін, жазба поэ­зия деңгейіне айтысты көтерілді немесе асып кетті деген пікірлер айтылып жатады. Ол екеуі екі бөлек өлшем деп ойлаймын. Бір-бірімен жарыстырып та керек емес, өйткені ол екеуі бір-біріне сәйкес келмейді. Әлбетте енді көркемдік жағынан шынайы таза табиғи жолмен онсыз да көтеріледі. Ал оны қолдан көтеріп, алдын ала жазып жаттатып, сосын айтыстың ішкі кейбір қиыр қатпарларын білмейтін халықты, саған деген сенімін алдайтын болсақ, ол алдаумен «өтірікші ақсақтан бұрын ұсталады» дегендей қай жерге дейін баратынымызды білеміз. Сондықтан қазіргі ақын­дардың ішінде өлеңді суырып салып айтпайтын ақын жоқ деп ойлаймын. Енді аз болуы мүмкін, көп болуы мүмкін, тез болуы мүмкін, жай болуы мүмкін, дегенмен әрбір ақын сахнада суырыпсалмалық қасиетін көрсетеді және сен мың жерден бірінші айналымда дайындалып барғанмен екінші, үшінші, төртінші айналымға кететін осы айтыстың айналымдарын тәртіп ретінде енгізу керек және мемлекеттік деңгейдегі «Алтын дом­­быра» сияқты айтыстарда міндетті түр­де ақындарды соңғы сәтке дейін жарауы керек деген тәртіппен бекіту керек. Сол кезде ол үлкен даму жолына түседі. Енді аламан жарыстарда да бір айналымға кез келген ат шауып кетуі мүмкін, тіпті екі айналып шауып кетуі мүмкін. Бірақ көмбеге айналымды түгел шауып, сулығын қарш-қарш шайнап алдымен жеткен жүйрікке берілмей ме бәйге. Ал бізде өкінішке қарай, кейде бір айналып шыққан ақын бәйгеден жайнаңдап келеді, ал қалған ақындар мүмкін жай ашылатын шығар, мүмкін ол толық мүм­кін­дігін көрсете алмай жатқан шығар. Сондықтан алдағы уа­қыт­та айтыстың суырыпсалмалық қасиетін сақтауға, дамытуға жұмыс істеуіміз керек. Бұған дейін сөзді, өлеңді дамытуға олардың көркемдігін көтеруге, оларды жан-жақты байытуға жұмыс істедік, енді айтыстың суы­рыпсалмалық қа­сие­тін қатаң сақтауға және оны дамытуға, байытуға бар үлесімізді сал­сақ, айтыс қазақпен бірге жасай беретін болады.

Қойлыбай АСАНОВ:

 – Меніңше суырыпсалмалық қасиеті жоқ ақын айтысқа қатыспаса керек. Қазіргі айтысқа түсіп жүрген ақындардың барлығы өлеңді суырып салып айта алады деп ойлаймын. Егер ондай қасиеті болмаса айтысқа бел буып шықпас еді. Бір өкініштісі, қазіргі ақындар Тәңір берген осы қасиеттерін барынша пайдаланып, оны дамытуға енжар болып алған. Шама келсе жаттап алып айтысқанды жеңіл көреді. Бұл жеңіл тәсіл бойға біткен айтыскерлік қасиеттерін тұсау­лап, бірте-бірте бойларынан алыс­та­та береді. Яғни суырыпсалмалық қа­сие­тін жаттап (заготовка) айтысу тә­сілі жеңіп кетеді. Дегенмен қазіргі ай­тыс ақындарының ізденіс өрісі кең, тіл­дік қоры мол. Қазіргі айтыстағы тіл мәдениетін сөз еткенде, алдымен ақын­дар­дың ішкі мүмкіншіліктері, яғни ой-өріс, білім деңгейі, оқып ізденуін ал­дыңғы орынға қоямыз. Іздену мен оқу­дың, еңбектенудің нәтижесі қашанда өз жемісін берері сөзсіз. Қазіргі ақындар күнделікті теле-радио ақпараттарын тыңдап, газет-журнал оқып, білімін күн сайын жетілдіріп жүруді әдетке ай­нал­дырды. Айтыс барысында тосын­нан қойылған сауалға мүдірмей жауап беріп жатулары да ақындардың үнемі ізденісте жүретіндігін аңғартады. Айтыста көтерілетін белгілі бір проблема төңірегінде алдын ала материалдар жинастырып, оны ойша екшеп, саралайды. Қойылатын сұрақ немесе әңгіме ауаны қандай жағдайда өтетіндігін ойша шамалап, соған орай дайындық жасайды. Міне, осы айтылған талаптар үдесі ақынның мү­дірмей, еркін сөйлеуіне қалыпты жағ­дай туғызады. Айтыс тілі­нің ажарлы, сал­мақты болуы да осындай дайындық негі­зінде өз же­місін беріп отыратынын да айта кеткен орынды әрине.

Серік ҚАЛИЕВ:

 – Кез келген ақын алдын ала дайындалады. Өлеңін тұтас өріп алмаса да, ой түйеді, іштей ширығады. Қарсыласын зерттеп, осал тұсын аңдиды. Бәйгеге қатысатын жүйріктей бапталады. Ай­тыскердің суырыпсалмалығы оның бас­­­ты қасиеті. Табанда жауап бермесе, ай­тылған ойды лезде жалғамаса, қиялы ұшқыр болмаса, қарсыласты тұқыртып сөзден ұстамаса, оның несі айтыс?! Бір жылдары қарсыласпен келісіп айтысу да болғаны рас. Айтыскер ақындардың бәрі де суырып салып өлең құрай алады. Енді деңгейі әртүрлі болуы мүмкін. Былтырдан бері Дулат Тұрсынұлының қолдауымен «Асыл домбыра» деген атпен айтыс өткізіліп келеді. Елуге жуық ақын қатысатын үлкен жоба. Сол айтыс жеребе арқылы өткізілді. Сахнада бірден қарсыласы анықталып айтыса кеткен ақындардың өнеріне тәнті болып, лағылдай төгілген өлеңіне қайран қаласың.

Жүрсін ЕРМАН:

– Айтыс – суырыпсалмалыққа (им­п­ро­­­ви­зацияға) негізделген жыр. Кезін­де, айтысты қайта жандандырған тұста, қағазға қарап айту, жаттап келу деген секілді олқылықтарға көз жұ­мып қара­ға­ны­мыз рас. Бірте-бірте суы­рып салып айту әбден қалыптасты. Қа­зіргі аламанға қатысып жүрген ай­тыскерлердің басым бөлігі табан асты өлең шығарып айтуға қабілетті. Осындай айтыстар табиғи әрі тартыс­ты өтеді. Былтырдан бері өтіп келе жатқан «Асыл домбыра» сайыстары дәл осылайша ақындарды жеребе бо­йынша сахнада жұптау арқылы өтіп келе жатқаны белгілі. Әрине, ақындарға күні бұрын өлең дайындама, бәрін қолма-қол айт деп тапсырма бере алмаймыз. Ойға түйіп жүрген шумақтарын суырып салу үстінде өз ыңғайына шебер пайдалану әр ақынның қабілет қарымына байланысты.

Қазір ақындардың тұтас бір легі келіп, айтыстың ажарын ашып жүр. Бұлар қоғамдағы кеселдерді батыл да көркем, келістіріп жырлай алатын нағыз дарындар. Елге әбден та­ны­мал болған Бекарыс Шойбеков, Айбек Қалиев, Ринат Зайытов, Жансая Мусина, Рүстем Қайыртай, Мұхтар Ниязов, Аспанбек Шұғатаев, Әсем Ереже, Еркебұлан Қайназаров, Төлеген Жаманов, Тілеген Әділов, Дидар Қамиев, Қалижан Білдәшев, Нұрлан Ескенқұлов секілді тарландардың ізін баса келген Мейірбек Сұлтанхан, Шалқарбай Ізбасаров, Шұғайып Сезімхан, Бауыржан Ширмедин, Қазірет Бердіхан, Рауан Қайдаров, Ершат Қайболдин, Серік Қуанған секілді дарындар кез келген аламанды жыр мерекесіне айналдыра алады. Кейіннен топқа қосылған Аруна Керімбек, Бөкен Жігер, Нұрзат Қару, Абзал Мақаш, Қабдолла Бейісхан сияқты жас таланттар атамұра өнер­дің болашағына сеніммен қарауға жете­лейді. Келесі айда Нұр-Сұлтан қала­сында өткелі отырған «Бабалар аманаты» атты аламан айтыстың ауыр сал­мағы да осы сенімді айтыскерлердің мойнында. Оның ар жағында Семейде, Катонқарағайда, Шымкентте өтетін жоспарлы додалардың сәнін де осылар кіргізеді.

Нұрзат Қару:

– Иә, бұл сөзіңізге келісемін. Айтыс – қасиетті өнер. Және де ақындардың табан асты тауып, сары майдан қыл суырғандай етіп, суырып салып айтуы­мен ерекше бағаланады. Бұған дейін де солай болған, бұдан кейін де солай болады деп сенеміз. Қазіргі айтысқа қатысып жүрген әрбір ақынның бойында бұл қасиет бар деп ойлаймын. Егер де болмаса айтыс сахнасының табалдырығын аттамас еді ғой. Ақындардың деңгейіне мен баға бере алмаймын. Бірақ бір білетінім менің деңгейіме қарағанда әлдеқайда жоғары. Ал сіздің алдын ала дайындалу дегеніңізді мен түсінбедім. Менің түсінігімдегі дайындалу деген нәрсе қазақтың салт-дәстүрін білу, тарихты білу, география, биография т.б. сияқты мәселелерді санасында тоқып жүру. Міне, осы нәрселерді дайындық деп есептеймін. Одан басқа айтысқа не дайындық керек.

Дөңгелек үстелді жүргізген

Дүйсенәлі ӘЛІМАҚЫН,

«Egemen Qazaqstan»