Инфрақұрылым игілігі
Былтыр Жаныс би, Шеңбертал, Қарақұдық ауылдарына орталықтандырылған су құбыры тартылса, әзірше Дүкен және Қарасай елді мекендері осы игіліктерден құр қалды. Дегенмен биылғы Қарасайда жазда ұңғы қазылып, су тазартқыш блок-модуль қондырғысы орнатылады. Дүкенге су жеткізу қиындау, өйткені ауылға ең жақын тұщы су көзі 21 шақырым жерде орналасқан.
2024 жылдың соңына дейін Ырғыз ауданының барлық елді мекені көгілдір отынмен қамтамасыз етілетінін мәлімдеді өңір басшысы Құтикөл тұрғындарымен кездесуде. Мұның бәрі – «Ауыл – ел бесігі» бағдарламасы аясында республикалық бюджеттен бөлінген қаржыға жүргізіліп жатқан жұмыстар. Алдағы шілде айында мыңнан астам тұрғыны бар Құтикөл ауылына газ құбыры жеткізілсе, одан кейінгі кезекте Нұра ауылдық округі тұр. Өңір басшысы осы жылдың соңына дейін Нұра мен Жарма елді мекендеріне құбыр жүргізуді аяқтауды тапсырды. Аманкөл елді мекені алдағы жылдың жоспарында тұр. Көгілдір отын жеткізілсе, Ырғыз бен Торғай арасындағы мыңдаған шақырымдық елсізде, Арал құмының бір етегінде жатқан ауылдардағы сөніп бара жатқан тіршілік оты қайта жанып, жұрттың жаппай көшуі азаяды деген үміт бар. Әлеуметтік инфрақұрылымдар қысы қытымыр, жазы аптап ыстық шөлді мекен тұрғындарының бейнетін жеңілдетеді.
Ырғыз ауданы орталығында тозып тұрған ғимараттың бірі – 1978 жылы салынғалы бері жөндеу көрмеген аудандық балалар мен жасөспірімдер спорт мектебі. Ғимарат ескі әрі тар, іші сыз, спорт жабдықтары әбден тозған. Соған қарамастан мектеп жасындағы 800 бала осы жерде спорттың 13 түрімен шұғылданады. Төрт жыл бұрын жобаланып, бірақ жауапсыз мердігердің кінәсінен «сақалды құрылысқа» айналған аудан орталығындағы денешынықтыру-спорт кешенінің құрылысы да биыл аяқталмақ. Айта кету керек, аудан орталығында мектеп жасындағы балалардың 38 пайызы спортпен шұғылданады.
Құтикөлді құтайта ала ма?
Аудан орталығы Ырғыз бен Құтикөлдің арасы – 30 шақырым. Екі арадағы тасжолдың тас-талқаны шыққан, әсіресе көктем мен күзде ми батпақта көлікпен жүру мүмкін емес. Облыстық мәслихаттың соңғы сессиясында бөлінген 330 млн теңге қаржыны екі мердігер серіктестік ұтып алған. Жолдың 0-15 шақырымын жөндеуге кіріскен «Абай-Б» ЖШС басшысы қыркүйекке дейін аяқтауға уәде берді. Өңір басшысы не техникасы, не жұмысшылары жоқ серіктестіктің қыркүйекте аяқтаймын деген уәдесіне күмән келтірді.
Былтыр Құтикөл ауылында төрт көше жөнделіп, аудан орталығынан ауыз су құбыры тартылды. Бірақ құбырмен келген су көлемі тым аз, көбіне ақпайды. Ырғыз ауылының тұрғындары да жаз мезгілінде су тапшылығын қатты сезінеді. Құтикөлге 8 шақырым жердегі тұщы су көзінен құбыр тарту керегін айтады ауыл адамдары.
Ырғыз ауданында жайылым, малдың қыстық шөбін даярлау өте өзекті мәселеге айналды. Мал басы көбейіп келеді, сол үшін де қазір тақырға айналған шабындық жерлерді реттеу керек. Шабындыққа Ырғыз өзенінің ғана суы жайылады. Алайда өзен бірнеше жылдан бері тасымады. Биылғы көктемде келген мол су да арнадан аса қойған жоқ. Мұндай жағдайда шабындыққа су жіберу мүмкін емес.
Құтикөл ауылының жанындағы жауын-шашын мен ылғалдың аздығынан тартылып кеткен үлкен Жалаңаш, кіші Жалаңаш және Соркөл көлдері биыл толды. Бірақ суды ұстап қалу үшін Жалаңаш пен Жарқынға бөгет салып, шлюз орнатуы керек. Өзеннің табиғи арнасын қолдан бөгеудің қажеті жоқ дейді екінші пікір.
Су аяғы – Құрдым
Құрылыс ауылының тұрғындары да жайылым мен шабындықтың тапшылығын сезініп отыр. Биыл көктемде Ырғыз өзені жақсы тасыса да, суды ұстап қалу мүмкін болмады, қазір арнасы төмен. Оның үстіне Ырғыз өзені бойында заңсыз бөгесіндер көп. Соның бірі Әйтеке би ауданы Аралтоғай ауылының жанындағы бөгет. Соның кесірінен Ырғыздың аяғына су жетпей жатыр. Ырғыздың аяғы – Құрдым. Ырғыз бен Торғай өзендерінің қосылатын жері табиғи қорық аумағы, мұндағы сансыз шағын көлдер қос өзеннің суымен қоректенеді. Барлық арнасы Құйылыста қосылып, 140 шақырым бойы ағып келеді де, Құрдымда жерастына сіңіп жоғалады.
Ырғыз өзенінің бір бастауы – Мұғалжар қыраттарындағы бұлақтар, екінші бастауы – Әйтеке би ауданындағы Әйке көлі, Тасқопа сайлары, Шідер өзені.
«Ырғыз өзенінің арнасын Аралтоғай, Талдысай, Тікбұтақ бойындағы шаруашылықтар бөгеп алған. Елсізде биіктігі екі метрге дейін жететін үйме бөгеттер кездеседі. Аралтоғай маңында ша-
бындық, мал азығын даярлауға суармалы шаруашылық жасап, тоған салдық дейді. Бұл ешқандай да су қоймасы емес, Ырғыз өзенінің арнасынан бөгелген су. Ауыл іргесінде өзен арнасын бөгеп, жасанды бөгет тұрғызу – еліміздің Су кодексі талаптарын өрескел бұзу. Заң бойынша жайылма су ауылдан 9-10 шақырым қашықта болу керек. Талдысай ауылының жанында да 900 мың текше метр суы бар жасанды су қоймасы бар. Бұл да табиғатқа жасалған қастандық. Ағынсыз су тамыздың аяғында буланып кетеді. Осылайша, Ырғыз өзенін әр жерден заңсыз бөгеудің салдарынан арна тым таяздап, жерасты тұщы су қорының азаюына әкелді», дейді облыстық қоғамдық кеңес мүшесі, өлкетанушы Бекарыстан Мырзабай.
Ырғыз өзені суы азайған соң Айырқызыл құмдарындағы жерасты суы да азайып кеткен. Өйткені жербеті суы мен жерасты суы өзара байланысты. Ақши ауылы жанындағы Айырқызыл құмдарының астында тұщы су қоры бар. Бұл Ырғыз ауданының бірнеше елдімекенін қамтамасыз етеді. Осы жерасты суы Ырғыз өзенімен байланысты. Өзен суы тасығанда жерасты суы көтеріледі, ал су тартылғанда Айырқызылда тұрған 8 ұңғыға су аз жиналады. Осылайша, бір жағынан бірнеше жылға созылған құрғақшылық, екінші жағынан қолдан жасалған бөгеттер табиғи тұщы су қоры мен өзен суының азаюына әкелді. Б.Мырзабай облыс аумағындағы 8 өзен бойында салынған бөгеттерге мониторинг жүргізу керегін жеткізді. Ал Ырғыз-Торғай табиғи қорығының бұрынғы қызметкері Мереке Жұбаниязұлы жақында Ырғыз өзенінің бойын жаяу аралап, бірнеше заңсыз тосқауылдарды анықтаған.
Қызылжар ауылдық округінің Құрылыс ауылы тұрғындарына да шабындық жетіспейді. Ол үшін бұрынғы шабындық жерлерді қалпына келтіру керек. Баяғыда су келгенде бөгеттің шлюздері жабылып, тоспада ұсталған суға арна толғанда өзеннің қос бетіндегі шабындық жерге жайылған. 5-6 күн бойы шабындыққа әбден сіңген соң шлюз ашылып, су әрі қарай кідіріссіз ағып кететін.
«2016 жылы Құрдымға сіңіп жоғалатын суды ұстап қалу үшін ұзындығы 700 метр, жалпақтығы 70 метр болатын Қыл бөгеті салынды. Бұл 100 жыл бұрынғы Т.Жаманмұрыновтың жобасы еді. Қожа бөгетінің ұзындығы 200 метр, жалпақтығы 20 метр болып қайта биіктетілді. Ортасындағы жарты метрлік темірбетон тоспасындағы 1 метрлік түтіктен жаз бойы су ағып тұрды. «Қожа» бөгеті – 217 млн, «Қыл» бөгеті 28 млн текше метр су жинайды деп жобаланды. 1930 жылдары қазақтың тұңғыш мелиораторы Т.Жаманмұрынов Ырғыз, Торғай, Өлкейек өзендерін жеті жерден бөгеу жобасын жасады: Өлкейектің бойынан бір бөгет, Ырғыз өзені бойынан Ақши, Құтикөл, Қожа, Қылды, Торғай өзені бойынан қос бөгет тұрғызды. Мақсаты – «су аяғы Құрдымға» кететін суды ұстап қалып, Арал теңізіне 50-60 шақырым жетер-жетпес жерде жасанды көл тұрғызу еді. Түпкі нәтиже – сол кезде 120 мың тұрғыны бар Ырғыз уезін шабындықпен қамтамасыз ету, мал жайылымын кеңейту. Ол кезде Ырғыз уезіне қазіргі Комсомол, Шалқар, Хромтау, Арал аудандарының бір бөлігі кірген», дейді өлкетанушы, қоғамдық кеңестің мүшесі Бекарыстан Мырзабай.
Бірақ осы жобалар шикі болды. Себебі көктемгі су тасқыны бұл бөгеттерді бұзып кетті. Не су жиналмады, не бөгет жоқ. Суды бөгеу жобасы дұрыс жасалмайды, сосын зардабын ел көреді, дейді Құтикөл мен Құрылыс ауылы тұрғындары.
Облыстық қоғамдық кеңестің мүшесі, С.Нұрмағамбетов атындағы қордың жетекшісі Сұлтанбек Тәшкенбайдың айтуынша, өзен суын 10-15 күннен артық бөгеуге болмайды. Шабындықта су 15 күннен артық тұрса, мал жемейтін қоға мен өлең шөп қаптайды да, тұрғылықты жердің шөбі шықпай қалады. Сондықтан да өзен суын тоспада 10 күннен асырмай ұстап, шабындыққа жайылып біткен соң шлюздерді ашып әрі қарай ағызып жіберу керек. Тұрған су иістеніп бұзылады, не буланып жоғалады. Аралтоғайда қолдан жасалған бөгеттің кесірінен жер азып, бес жылдан кейін сол жердің шөбінің орнын қоға басады.
Құрылыс елді мекенінің тұрғыны Мылтықбай Сарманов ауыл жанынан ағатын Ырғыз өзенін бұрынғы арнасына бұру керек деген пікірде.
«Осыдан 10 жыл бұрын өзен арнасы ауылға қарай бұрылып, бергі бетіне құбыр салынды. Бірақ су далаға ағып кетіп, шабындыққа жетпейтін болды. Оған дейін Құрылыс, Шеңбертал, Жанысби ауылының тұрғындары өзеннің екі бетіндегі 10 мың гектар шабындықтан малдың қысқы шөбін жинап алатын. Адам бойы көрінбейтін қалың шөп өсетін жер бүгінде кеуіп жатыр. Өзен арнасын жұртпен ақылдаспай, сауатсыз бұрудың зардабы осы», дейді ол.
Ауыл адамдары айтқан осы мәселелер мал басы көбейсе де, ел ішінде жайылымдық, шабындық жерлер тапшылығы туындағанын көрсетеді. Тағы бір мәселе, Ырғыз ауданында кәсіпкерлік құрылымдары аз. Аудан ауылшаруашылық құрылымдарын дамыту, ет-сүт өнімдерін өңдеу бойынша ең төменгі орында тұр. Жақында ауданға келген жұмыс тобы кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіріп отырған мәселелерді зерделеп қайтты. Аудан әкімі Нұрлан Қызбергеновтің есебінше, өткен жылы 55 мың гектар пайдаланылмаған жер мемлекетке қайтарылды. Биыл жері болса да, не мал бақпайтын, не шөп шаппайтын, не бау-бақша екпейтін 57 шаруа қожалығының тізімі жер инспекциясына тапсырылған. Өткен жылғы қуаңшылықтан әбден қиналған ауыл жұрты ерте бастан мал азығын қамдауға кіріскен. Көпшілік көңіліндегі мәселелер жайылымдық, шабындық жерлерді пайдаланудың заңдық тәртібі реттеліп, ауыл тұрғындары мен шаруа қожалықтары арасындағы жерді пайдалану жағдайлары шешілуге тиіс.
Ақтөбе облысы
