Қала баласы ойнаудан да қалып барады

Қимыл-қозғалыс жетіспейді

Елдің денсаулығын қадағалайтын жаһандық ұйым балалардың семіздігі індетке айналғанын айтып, көптен бері дабыл қағып келеді. Жыл са­йын орта есеппен 2,8 млн адам артық салмақтан қайтыс болады. Әсіресе, Орталық Азия мен Еуропа елдерінде балалар арасында семіздікке шалдық­қан­дар көп. Мамандардың болжамына сенсек, 2025 жылға қарай мектепке дейінгі семіз балалар саны 70 млн-ға жету қаупі бар көрінеді.

Ал Қазақстанда 2030 жылға қарай 5-19 жас аралығындағы 536 906 адам артық салмақтан зардап шегуі мүмкін. Бұл сан 2016 жылдың өзінде 271 624-ке жеткен. Қазірдің өзінде балалардың 19,1%-ы семіздікке душар болған. Оның негізгі себептерінің бірі дене қозғалысының аздығы, дейді мамандар. Осы мәселені ес­кер­ген еліміздің Денсаулық сақ­тау министрлігінің Қоғамдық ден­сау­лық сақтау ұйымы Дүние­жү­зілік денсаулық сақтау ұйы­мы­­мен бірлесіп, қазақстандық жет­­кіншектер дене қимылында қан­ша­­лықты белсенді екенін зерттеген еді.

Ұйымның бізге жіберген ақпа­ра­ты бойынша, 15 елде атап айт­қанда, Ресей, Түрікменстан, Қыр­ғызстан, Латвия, Грузия, Чехия және басқасында жас балалардың 82-98%-ы күніне 1 сағатқа жетер-жет­пес ойнайды екен.

Балалардың дене қимыл-қозға­лы­сымен айналысу деңгейі бо­йынша рейтинг жариялаған мамандар Тә­жік­стан балаларының 94%-ы жаяу көп жүре­тінін анықтаған. Ал Португалия, Мальта және Ир­лан­­дияда шәкірттердің небәрі 20%-ы ғана қозғалыстың бел­сен­ді тәсіл­де­рін пайдаланатыны көр­се­тіл­ген.

Қазақстандық жеткіншектердің біршама бөлігі бұрын мектепке вело­си­педпен немесе жаяу келсе, қазір отбасыларда жекеменшік кө­лік­тердің көбеюі мен мектепке ав­то­бустарының сатып алынуы бұл көрсеткішті едәуір төмен­де­тіп жіберіпті. Ол ол ма, қазақ­стандық балақайлардың ішінде еш­­қандай спорт түрімен шұғыл­да­н­байтын балалар да көп. Бұл, әсіресе, ауыл балаларына тән. Сон­дықтан мамандар әр ата-ана балалардың дұрыс тамақтануын қада­ғалап қана қоймай, дене қимыл-қозғалысымен белсенді шұ­ғыл­дануына, таза ауада көбірек сер­уен­деуіне ерекше көңіл бөлуге кеңес береді.

Ойын ой-өрісті  дамытады

Балалардың компьютер ойын­да­рына тәуелділігін зерттеп жүр­ген белгілі психолог Лимана Қой­шие­­ва ойын баланың өмірінде ерекше орын алатынын айтты. «Қазақ халқы балалардың ой-өрісін, қоршаған орта туралы танымын кеңейту үшін мән-мағы­на­сы терең көптеген ойын түрін ойлап тапқанын тарихтан жақсы білеміз. Ойын жеткіншектің шы­ғар­­­­машылығын шыңдайды, жеке қасиет­терін ұштайды, мінез-құл­қын қа­­лыптастыруға жол салады. Басқа­лар­мен тіл табысуға үйретіп, бәріне ортақ қағидаттар мен ережелерге ба­ғы­нуға икем­дей­ді», дейді психолог өзі­нің зерт­те­уінде.

 Л.Қойшиеваның пікірінше, кіш­кен­тайынан ойнап өспеген ба­ла­лардың мінез-құлқында өзге­ше­ліктер болады. Мысалы, ата-анасы баласымен бірге ойнамауы былай тұрсын, оларға қа­талдық танытып, ашық сөйлеспей, үнемі ұрсып, зе­кіп отырса, ондай бала жасық, өз-өзіне сенімсіз болып өседі. Өзімен-өзі болып өскен жеткіншек адаммен араласа қоймайтын томаға-тұйық, агрессивті келеді. Ба­ланы дер кезінде қолға алмаса, мұндай бұйығы мінез жасөспірім шақта өшпенділікке, қаскөйлікке ұласуы мүмкін.

 Иә, ойын балаға ауадай қа­жет. Бірақ қазіргі баланың ойы­ны бұ­рын­ғы­­­ға ұқсамайды. Бүгінгінің баласы асық ойнамайды, асыр салып далада жүрмейді. Қазіргі балалар компьютерге тел­мі­ріп, ғаламторға шырмалып, үйде отырғанды тәуір көреді. Соң­ғы кезде ғалымдар ғаламторға тәуел­­ділікті аурудың қатарына жат­қы­зуды ұсынып жүр. Әлемнің көп­те­ген елде­рінде тәуелділік синдромы ауру ретінде зерттеле де бастады. Пси­хо­лог­тің айтуына қара­ғанда, ғалам­торға, компьютерге тәуелділік  те ауру. Өйт­ке­ні оған берілген адам­ның бойында ма­засыздық, агрессия, депрессия се­кіл­ді психикалық ауытқулар бай­­қа­ла­ды. Бұл жерде ата-ананың аңға­ры­м­паз­дығы керек-ақ.

Әрине, компьютер ойындарын ойнауды мүлде тыйып тастауға бол­майды. Тыйым салу мәселені шеш­пей­ді. Ең бастысы ақылмен ше­шім қабылдау. «Ойындарды ба­ла­ның жас ерекшелігіне сай сауат­ты іріктеу керек. Кейбір үл­кен­­дер жан тыныштығын ойлап, ба­ла­сының компьютерде отырған уақытын шектей бермейді. Бұл – ең үлкен қателік. Компьютерді уа­қытымен, орнымен қол­данғанда ғана оған тәуелділік болмайды. Ол үшін баланың күнделікті уақытын тиімді өткізуін назарда ұс­тау қажет. Белгілі бір мерзімде компью­терде отырсын, одан кейінгі уа­қыт­та басқа іспен шұғылдануына баса көңіл аударған жөн. Әсіресе, қи­мыл-қозғалысты қажет ететін ойын­дар баланы сергітеді, көңіл күйін көтереді. Қатарластарымен желіде тілдескеннен гөрі аулада ой­нағаны, серуендегені жет­кін­шек­­ке әлдеқайда тиімді», дейді психолог.

Жазғы лагерь мен «Жасыл ел»

Қазір мектеп оқушылары жаз­ғы демалысқа шықты. Ендігі мәселе – жеткіншектердің бос уа­қытын дұрыс ұйымдастыра білу. Жергілікті білім ұйымдары өспі­рімдердің уақытын тиімді әрі қы­зықты өткізу үшін бір­та­лай іс-шаралар ұйымдастырып жатыр. Ата-аналарды құлақтандыру үшін солардың бастысына тоқтала кетейік. Олардың басты мақсаты – балалар ара­сын­дағы белсенділікті арттыру, саламат­ты өмір салтына баулу.

Елордалық 92 мектептің жанында бүгінде жазғы лагерьлер ұйымд­ас­ты­рыл­ған. Оның ал­ғаш­қы маусымы 30 мамырдан бас­талып кетті. Ұзақтығы – 10 маусымға дейін. Мектепішілік лагерьдің екінші кезеңі 13-24 мау­сым аралығында өтеді. Мұнда екі мезгіл тамақтану бар. Әрі балалар лагерь ке­зін­де далада серуендеп, жаттығулар жа­сап, қаланың көрнекті орындарын аралайды. Бағасы да қолжетімді. Мысалы, қаланың №8 мектебінде 10 күндік лагерь небәрі – 4 500 теңге.

Сондай-ақ бас қаланың балалары әл-Фараби және М.Өтемісұлы атындағы Оқушылар сарайына ба­рып, жаз бойы жұмыс іс­тей­­тін лагерьлерге жазылуға бо­лады. Мұнда жазғы демалыс ака­демиясы мен 7-11 жас аралы­ғын­дағы балаларға арнал­ған жазғы шығармашылық мектебі жұмыс істейді. Жеткіншектер актерлік шебер­лік, сурет салу, вокал са­бақ­­та­ры­нан дәрістер алып қана қоймай, қазақ, орыс, ағылшын тіл­дерін меңгере алады.

Жазда ересек балаларға ар­нал­ған «Жасыл ел» жасағы жұмыс іс­тей­­­тінінен жұртшылық хабардар бо­лар. Бүгінде осы көгалдандыру бағ­­дарламасы бо­йынша қалалық әкім­­дік тарапынан 2,8 мыңнан астам жеткіншек жұмысқа орналасты. Рес­пуб­ликалық сту­дент­тік құрылыс және жастар жасақтары қоз­ғалысы қо­ғамд­ық қорының же­текшісі Марат Мұха­­мед­­жан­ұлы­ның айтуынша, биыл 14-29 жас аралығындағы елордалық жастарға 1 200 орын бө­лін­ген. Олардың «Жасыл елде» бір ай бойы еңбек етіп, 64 564 теңге алуға мүмкіндігі бар. Бірақ жасаққа көпбалалы, толық емес отбасылардың және әлеу­меттік жағдайы төмен отба­сы­­лар­дың балалары бірініші кезекте қабылданады. «Жасыл елде» еңбек ететін оқушылар мектеп ма­ңайында жұмыс істейді. Егер қа­ласа, студенттермен бірге сая­­бақ­­­тарды, скверлерді көгал­дан­дыруға қатыса алады. Бұл жұмыстың өзіндік ерек­ше­лі­гі бар. 18 жасқа толмаған бала­лар күніне 4 сағаттан артық жұмыс істемейді және аптасына бес күн ғана еңбек етеді. Қалған күндері демалады.

Ер­теңіміздің жарқын болуы бала­­ла­­рымыздың тәрбиесіне, са­на­­сына көп байланысты екені анық. Сон­дықтан әр ата-ана ұр­па­­ғының ұла­ғат­ты да көргенді бо­луына барын салуы қажет. Ата-ана баланы тәрбие­лей­тіні рас, бірақ бала да өзінің мінез-құлқымен, жүріс-тұрысымен ата-ананы тәрбие­лей­тінін естен шы­ғар­маған ләзім.