Жағаға қайтқан толқындар

«Фин соғысына қатысып, тұтқынға түскен қазақстандық 27 боздақтың құжаты елге қайтарылды», – дейді Хельсинки қаласына іссапармен барып қайтқан Байланыс және ақпарат агенттігі Мұрағаттар мен құжаттама басқармасының басшысы Ғазиза ИСАХАН. – Ғазиза Тұрмағанбетқызы, соңғы жылдары мұрағатшылар Қазақстанның тарихына байланысты дүние жүзінің көптеген елдерінен қаншама тың деректер тауып, жадымызды жаң­ғыр­туға айтарлықтай үлес қосу­да. Бірақ соның ішінде фин соғы­сында хабарсыз кеткен қазақ­стандық жауынгерлердің құжаттары елге оралғанын ал­ғаш рет құлағымыз шалып отыр. Бұл Ұлы Жеңістің 70 жыл­­дығы қарсаңында арнайы ұй­ым­дастырылған сапар ма? – Қазақстан-Финляндия Сауда-экономикалық ынтымақтастығы жөніндегі үкіметаралық комис­сиясының 8-ші отырысы Хель­синки қаласында өтті. Біздің делегацияны Қоршаған ортаны қорғау министрі Нұрлан Қаппаров басқарып барды, ал фин тобына сол елдің Еуропа және сыртқы сауда істері жөніндегі министрі Александр Стубб жетекшілік етті. Мұнда тараптар екіжақты ын­тымақтастықтың ахуалы мен болашағы туралы ойларымен бөлісті, энерготиімділік, жаңа технологиялармен тәжірибе бөлісу, машина жасау, ауыл шаруашылығы, энергетика, денсаулық сақтау, білім және мұрағат ісі сияқты түрлі салалардағы әріптестік қарым-қа­тынасты нығайту мәселелерін талқылады. Күн тәртібіндегі сондай мәсе­ленің бірі ретіне мұрағат ісіне үлкен мән берілді. Мұны талқы­лауға Финляндия тарапы­нан Білім және мәдениет минис­тр­лігінің халықаралық қатынастар жөніндегі директоры Яана Па­лоярви қатысып, министрліктің тек мұрағаттарды қаржыландыру жағына көңіл бөлетінін, ал таза мұрағаттық мәселелерге бай­ланысты Финляндияның Ұлт­тық мұрағаты тікелей өзі шешім қабылдай алатынын тілге тиек етті. Қазақстандық тарап Фин­ляндияның электрондық сандық мұрағаттарды енгізу тәжірибесіне, сонымен қатар, олардың элек­трондық құжат айналымымен операциялық өзара әрекеттесу жү­йесін зерделеу жобасына аса қызығушылық танытты. – Отан үшін оққа ұшқан сондағы ержүрек жауынгерлер рухын үлгі етуде фин елінен әкелінген әр құндылықтың орны бөлек қой. Дәлірек айтқанда, жаңадан қанша құжат табылып отыр? – Бұған дейінгі екіжақты ке­лісім негізінде фин тарапы 1941-1945 жылдары Қазақстанға түскен әскери тұтқындар, 1930 жылдары Қазақстанға жер аударылған финдер, сонымен қатар, ГУЛАГ жүйесіндегі Карлаг және Степлаг лагерьлерінде қуғын-сүргінге ұшыраған фин азаматтары жайында толыққанды ақпаратқа қол жеткізсе, Қазақстан тарапы 1939 жылғы фин соғысына, 1941-1945 жылдарғы екінші дүниежүзілік соғысқа қатысып, тұтқынға түс­кен 300-ден аса қазақстандық аза­маттың есеп карточкаларын анықтап, көшірмелерін алдыр­ды, хат-хабарсыз кеткен 48 жауын­гердің жерленген жері анықталды. – Хельсинки мұрағаты несі­мен ерекшеленді? – Іссапар барысында ондағы мұрағат ғимаратымен, шетелдік әріптестердің заманауи тыныс-тіршілігімен жақынырақ танысу­дың сәті түсті. Қазақстанның Финляндиядағы елшілігінің кеңесшісі Қарлығаш Мыңсейітқызы мұрағат басшыларымен күні бұрын келісіп қойған екен. Рахмет! Демалыста жүргеніне қарамастан, Ұлттық мұрағаттың бас директоры Юсси Нуортева бізді қуана қарсы алды. Мұрағаттың тарихы, оның қоғамнан алатын орны, мемлекеттің саясаты жөнінде қысқаша баяндап берді. Финляндияда мұрағат ісі 1808-1809 жылдарғы орыс-швед соғысынан кейінгі Ресейге қосылу тарихынан басталады. Ал финдердің тарихына қатысты сақталған ең ескі құжат 1316 жылғы пергаментке жазылған Карелия әйелдеріне швед мемлекетінің берген грамотасы болып табылады. Ұлттық мұрағаттың ғимаратына келсек, неоренессанс стилінде арнайы сала үшін 1890 жылы салынғаны қызықтырады. Мұрағаттың төбесінде Тарих Құдай анасының мүсіні қойылған. Ғимарат үш мәрте кеңейтіліп, 1928, 1950, 1972 жылдары бір жақ қанатына мұра­ғат қоймасы орналастырылса, зерттеушілер үшін қосымша жай, холл қосылғаны тағы көп жайтты аңғартады. Ұлттық мұрағат және оған қарасты 7 аймақтық мұрағаттың Білім және мәдениет министрлігіне қарайтынын білдік. Ол әлемдік басқа да мұрағаттар сияқты ұлттық мәдени мұраның бір бөлігі ретінде құжаттар сақтауды қамтамасыз етеді және оның ғылыми пайдаланылуына ықпал етеді. Сонымен қатар, мұрағат ісін зерттеу және дамыту мәселелерімен айналысады. Қорғаныс министрлігі мұрағатының 2008 жылы Ұлттық мұрағаттың құрамына өткені де қиындықты азайтып, мұрағат қо­рын пайдаланушылар ісін бір­шама жеңілдетуге септігін тигізгендей. Мемлекеттік органдар арасын­дағы құжат айналымының 2005 жылдан бастап электрондық фор­матқа көшірілуі финдерден бізге үйренетін нәрсе көп еке­нін ұқтырды. Мұнда Ұлттық мұрағатқа құжаттарды тек элек­трондық үлгіде қабылдау міндет­теліп қойылған. «Сандық мұрағат саясаты» жүзеге асып жатқан елде 125 жылдық тарихы бар құжаттар алдымен сандық форматқа көшірілген, ең бастысы соның бәрі түп-түгел Интернет жүйесіне қосылулы. Ұлттық мұрағатта 2009 жы­лы цифрлық жүйеге арналған ауқым­ды жоба 8 ай жұмыс жасаған, оған Білім министрлігінен 1 550 000 еуро мөлшерінде қаржы жұмсалып, 14 адам тартылған екен. Соның нәтижесінде 3 750 000 файл сандық форматқа өткенін баяндаған әріптестер мұрағаттық кәсіби дағды мен сапалы білімсіз осыншама жұмысты аз уақытта бітіру мүмкін еместігіне назар аудартты. Ал мұнан кейінгі жылы министрліктің Ұлттық мұрағатқа ақпаратты қорғау және электронды түрге айналдыру жөніндегі жобаны жүзеге асыру үшін 2 070 000 еуро қаржы бөлуі тегін деп ойламаймыз. – Дәл қазіргі таңда мұнда қандай жұмыстар атқарылуда? Осы сапардың ең қымбат олжасы деп нені бөле-жара айтқан жөн? – Биылғы жылы катушкалардағы микрофильмдерді, карталар мен сызбаларды, карталық каталогты сандық форматқа көшіру жос­парланып отыр. Сандау жобасы жөніндегі стратегияны жүзеге асыру үшін үш жылдық бағдарлама жұмыс жасамақ десек, оны жыл сайын өндірісті оңтайландыру жөніндегі басқарма мен мұрағат қызметі тексеріп отыратынына назарымызды аудартты. Мұрағат қызметкерлері Дмитрий Фролов пен Виктор, Микола Ковечкилер жалпы мұрағаттың бүгінгі жай-күйіне тоқталса, Пертти Хакала Финляндияның Парламент тарихына арналған құжаттық көр­месімен таныстырып шықты. Ұлттық мұрағат басшылығы Финляндия мұрағаттық қорынан 1939-1940 жылдарғы «қысқы соғыс» кезінде тұтқынға түскен 27 қа­зақстандық жауынгердің есептік карточкаларының сканерленген көшірмесін тапсырды. – Карточкада қандай деректер көрсетілген? – Солдаттың тұтқынға түсуі, ауыстырылуы және т.б. деректерді қамтитын карточка толтырылған. «Қысқы соғысқа» қатысқан әскери тұтқынды есепке алу карточкасы 17 тармақтан тұрады: аты-жөні, туған күні, орны, ата-анасының аты-жөні, бақытсыз жағдайда кімге, қайда хабарласу керектігі, мамандығы, ұлты, матрикуляр нөмірі, әскери шені, әскери бөлімі (дивизия, полк, рота), тұтқынға түскен жері, күні, жарақаты (орны, күні, ауырлығы), лагерьге түскен күні, тұтқынның одан әрі жөнелтілген жері, күні, қайтыс болған жері, күні, себебі, жерленген жері, мүлкі, пакет нөмірі, басқа да ақпарат. – Фин соғысына қанша қазақ қатысқан? – Осы тізімнің ішіндегі 12-сі қазақ та, 9-ы украин, 6-ы орыс. Бұлардың 8-і 44-ші дивизиядан, 9-ы 18-ші дивизиядан, 3-еуі 75-ші дивизиядан, 86-шы, 17-ші және басқа да дивизиялардан тұт­қынға түскен. Алты адам – Сол­түстік Қазақстаннан, алтауы – Гурьевтен (қазіргі Атырау облысынан), бір жау­ынгер – Батыс Қазақстаннан, төрт солдат –Оңтүстік Қазақстаннан, біреуі – Қостанайдан, үш адам – Шығыс Қазақстаннан, 2 сарбаз Алматы облысынан аттанған. Ресейден Ахмед Байтенов есімді, 1914 жылы Челябі облысы Чесменск ауданында дүниеге келген, ұлты қазақ азамат 1940 жылы 16 ақпанда тұтқынға түскен, екіншісі Василий Иванович Ерохин Вологда өңірінің тумасы бола тұрғанмен, бұл есімді қазақ елімен байланыстыратын бір дерек бар. Бұл мысалы, оның бақытсыз жағдайда кімге, қайда хабар беру керектігі жөніндегі тұсқа «әйелі Прасковья Ивановна Ерохина, КССР» деп көрсетілуі. Екі қазақтың туған жері белгісіз, карточкада Тиско Илимейсов, Жерсай колхозы деп жазылған, Куликуль Илимсиновтің туған жері көрсетілмеген. Илимейсов 17-ші дивизиядан, 1940 жылы 16 ақпанда жараланған, 17 ақпанда тұтқынға түскен, 15 наурызда лагерьге әке­лінген, 30 наурызда басқа жерге аударылған. Илимсинов 18-ші дивизия, 12-ші полк, 4-ші ротадан, 1940 жылы 18 ақпанда тұтқындалған, лагерьге 5 наурызда түскен, 13 наурызда аударылған. Гавриил Ефимович Бакка 1916 жылы 23 наурызда Солтүстік Қазақстан облысы, Чкалов ауданы, Андреев ауылдық кеңесінің Дашко деревнясында дүниеге келген, ұлты украин, әскери бөлімі 44-ші дивизия 146-шы атқыштар полкы, 1-ші батарея, 1940 жылы 7 қаңтарда жараланған, тұтқынға алынып, лагерьге 1940 жылы 6 ақпанда түскен. Мұны айтып отырғандағы себебім, 2011 жылы Дүниежүзі қазақтарының құрылтайына Мәскеуден келген Галина (Гүлзипа) Жұманқызы Смирнова есімді қандасымыз бізге қаза тапқан, хабар-ошарсыз кеткен қазақстандық 500 мың­нан астам жауынгердің тізімін (Ресейдің Орталық мұрағатынан анықталған) өз қолымен әкеліп тапсырған болатын. Соның ішін­де бұл есім қайталанады. СҚО Қызыл әскер ауданынан Гавриил Ефимович Бакканың 1938 жылы әскерге аттанып, хабарсыз кеткені көрсетілген. Мұнан тағы бір сол­­түстікқазақстандық Сергей Ефимович Бакка есімін кезіктірдік, ол 1941 жылы әскерге алынған, 1945 жылы 25 қазанда қайтыс бол­ған. Екеуінің де бір жерден шығуы мен аты-жөндеріндегі ұқ­сас­тықтарға қарағанда, ағайынды адам­дар болуы мүмкін деп бол­жадық. Гурьев облысынан (қазіргі Атырау облысы) фин соғысына қатысқандар негізінен 1917-1918 жылдары туған азаматтар, Теңіз ауданынан – Нұрым Сарах­метов, Кемет Сәрсенғали, Ка­рим Жүнісов, Сатыбалды Иманғалиев, Сайын Зиналиев, Валит Ермаханов аттанған. Карточкада Кемет Сәр­сен­ғалидың оң қолы, ал Карим Жүнісовтің екі қолы жарақаттанып, сүйектерінің зақымданғаны көр­сетілген. Әскери тұтқындардың тағдыры әлемдік тарихта ең бір мұңды парақтардың бірі десек, фин, екінші дүниежүзілік соғыс кезінде қаншама қазақстандық әскери тұтқындар болды? Оның қаншасы Отанына оралды, оларды бұл жақта не күтіп тұрды? Бұл әрине, зерттеушілер мен ғалымдардың міндеті болып саналады. 2001 жылы Франциядан алынған М.Шоқайдың жеке мұрағатындағы фашистік лагерьлердегі әскери тұтқындардың тізімі әлі жария­ланған жоқ. Шетелдік ғылыми орталықтар әскери тұтқындардың тағдыры туралы тақырыпты зерт­теумен жеткілікті айналысады, қоғамдық ұйымдар түрлі жұмыстар жүргізуде. Әскери тұтқындардың туыстары мұрағаттарға хабарласып, олардың қайтыс болған, жерленген жері туралы ақпарат, тіпті, оның тағдырын анықтау үшін қандай да бір дерек іздеп жатуы соғыс жаңғырығының әлі толық жайылмаған қабаттары жетіп артылатынын байқатса керек. – Бұл фин мұрағатынан әке­лінген алғашқы құжаттық құндылық па? – Екіжақты келісім негізінде бұған дейін де фин тарапынан қазақстандық тұтқындар жөнінде біраз мәлімет табылған болатын. Жоғарыда үш жүздей азамат туралы мәлімет табылғанын айттық, ал 2010-2011 жылдары қарағандылық мұрағатшылар қазақстандық 268 тұтқынның карточкасын (карточкалардың көшірмесі тиісті облыстарға таратылды), павлодарлық мұра­ғатшылар сол өңірден шыққан 49 әскери тұтқынның карточкасын алған болатын. Финляндия Республикасының ұлттық мұра­ғатында 1939-1940 жылдарғы 11 мың, 1941-1945 жылдарғы 52 мың есептік карточка сақталған екен. – Оларды соңынан іздеп, жоқтап жатқан жандар көп пе? – Литва Президенті Д.Гри­баускайте ханым 2011 жылы қа­занда Қазақстанға келген сапары барысында Елбасына Хабибулла Саленов есімді қазақ жауынгерінің құжаттары көшірмелерін табыс еткен еді. Қызыл әскердің жа­у­­­ын­герлік кітапшасында оның туған жері Батыс Қазақстан облы­сының Орда ауданындағы Жұлдыз елді мекені деп жазылған. Ресей Федерациясының Қорғаныс минис­трлігінің деректері бойынша 1941 жылдың 3 шілдесінде тұт­қынға түсіп, одан кейін босанып шыққан. Литва Президенті                                      Д.Грибаускайте ханым тапсырған, міне, сол сарбаздың құжаттары Каунас қаласындағы ескі ғима­ратты бұзу кезінде табылған екен. Батыс Қазақстан мұрағат­шыларының тынымсыз қызметінің нәтижесінде жауынгердің ұлы – Кенжеғали Саленов табылды. Ол Батыс Қазақстан облысының Жәнібек ауданының Жәнібек ауы­лында тұрады, бүгінде сол жерде еңбек етіп жүр. Хабибулла Са­леновке келсек, 1915 жылы 20 қыркүйекте Батыс Қазақстан облысының Орда (қазіргі Бөкей ордасы) ауданының Жиенқұм ауылында Сален Ахметовтің отбасында дүниеге келген. Қызыл әскер қатарына Қара­ғанды облысының Қарқаралы аудандық әскери комиссариатынан 1940 жылдың ақпан айында шақыртылған. 429 ГАПП құрамында әскери міндетін атқар­ған, тұтқынға түскен, құтқарылған, мемлекеттік тексеруден 1945 жыл­дың тамыз айында 192 қосымша артиллерия полкында өткен. 1945 жылғы 28 тамызда запасқа шыққан. Х.Саленов соғыстан кейін Жәнібек ауданында әртүрлі қызметтер атқарған. Соңғы жұмыс орны – ветеринарлық аптеканың жұмысшысы. 1978 жылы 24 мамырда қайтыс болған. – Қазақстан мұрағатынан шетелдіктердің туыстарын іздес­тірген, болмаса тұтқында болған жақын жерлестерін тапқан жағ­дайлар болды ма? – Қазақстан аумағында 70 мыңға жуық әскери тұтқын, күштеп жер аударылғандар тұрды, оның ішінде немістер, жапондар, австриялықтар, поляктар, венгрлер, италиялықтар, финдер және т.б. болды. Венадағы Л.Больцман атын­дағы соғыс зардаптарын зерттеу институты 2010 жылы мамыр айында Қазақстанның Ав­стриядағы елшілігімен бірігіп екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында Австрия аумағында қаза тапқан қазақстандықтарға ескерткіш кітап шығарған болатын. Қазақстан аумағындағы лагерьлерде болған мыңнан аса австриялық тұтқындар жөніндегі мәліметті 2010 жылы Елбасы Австрия Президентіне тапсырғаны мәлім. Испания Корольдігінің Үкімет басшысы Мариано Ра­хойдың 2013 жылғы қыркүйек айындағы Қазақстанға ресми сапары кезінде Елбасының Қарағанды облысының мұрағат қорынан алынған 138 испандық әскери тұтқынның және қайтыс болған 14 испандық тұтқынның карточкалар көшірмесін тапсырғаны тағы бар. Сондай-ақ, қазақстандық мұра­ғатшылар Қазақстан аума­ғында тұтқында болған поляк, жапон, литва азаматтары туралы ақпараттарды қызығушылық танытқан тарапқа табыстаған еді. 2010 жылы Орталық мем­лекеттік мұрағаты «Операция «Марс». Казахи в «Долине смерти» құжаттар жинағында 100-ші және 101-ші атқыштар бригадасы жауынгерлерінің Ржев майданындағы ерлігін паш етті. Жинаққа осы майданда қаза тап­қан жауынгерлердің тізімі ен­гізілді. Осындай құжаттар мен мақа­лаларды жариялаудың гума­­нитарлық мәні өте жоғары деп есептеймін. Өйткені, Отан үшін от кешкен жауынгерлердің со­ң­ындағы туған-туыстары, жа­қын­дары мен бауырлары олардың тағ­дыр-тарихы туралы танып-біліп, мұрағатшыларға өз аттарынан талай мәрте алғыс сезімдерін жеткізген сәттеріне куәмін. Әңгімелескен Қарашаш ТОҚСАНБАЙ, «Егемен Қазақстан». ––––––––––– Суретте: Финляндияның ұлт­тық мұрағаты; Финляндия мұра­­­ғатынан қазақстандық әскери тұт­­қындар туралы тың деректер табылды.