Қалба тауының шығыс өребиіктері – Сынтас, Балажал, Толағай, Байбура, Даубай қойнауындағы мыңдаған бастау, бұлақ, өзеншелерден құралып, Кеңтарлау (Николаевка) елді мекенінен өткен соң бір білеу болып ағып, Шар өзені аталып, Ертіске қосылып, Солтүстік мұзды мұхитқа құйып келгелі қаншама ғасыр, қаншама ұрпақ өзен жағалап өзегі талмай өмір өткізді. Жер біздің ең сүйікті анамыз, киелі тіршіліктің де анасы болса, оның өн бойына нәр беретін қан тамыры су екені аян. Бүгінде суға деген сұраныс, су төңірегіндегі дау, талас-тартыстың ауыл-ауыл, тіпті, мемлекеттер арасында ушығып отырғаны алаңдатуда.
Қазақ жерін өз отарына айландырған патша өкіметі қазақ халқын өзен бойынан отыз-қырық шақырым сусыз далаға көшіріп, өзен бойына келімсектерді қоныстандырды. Жарма ауданына қарасты Шар өзені бойында Марияновка (Былқылдақ), Николаевка (Кеңтарлау), Терентевка (Қаратөбе), Вазнасеновка, Тройцк (Үкілі), Таубиік (Ұзынжал) атты орыс поселкелері пайда болып, егін егіп, өзеннен балық аулады. Ресей патшасы XIX ғасырдың өзінде қара топырақты бұл өлкеден қалауынша мол пайда көру үшін бүгінге дейін ізі сақталған «Царский канал» деп аталып кеткен Шардан канал қаздырып, бұрынғы «Рассвет» колхозы аумағымен Арасан көлінің шығысынан өткізіп, Ақдала атанған жазыққа Шар суын пайдаланған. Тың игеруді ұран етіп, қазақ даласын мейлінше жыртып бүлдірген кеңестік билік, КПСС-тің 24 сьезі 9-бесжылдықтағы жоспарына сәйкес, Семей облысы Жарма ауданында егін мен шөптен мал азық молшылығын жасау үшін Шар су қоймасын салуды бастады. Бұл үшін тау жынысының мықты қабаты «Исабек» бекеті аталған Қармұрын жартасты биігі мен қарсы беті Кесікбай қыстағына өтетін тасты қырат ортасындағы тар қысаңнан ағып өтетін жерден Шар өзенін бөгеді. 80 млн текше метр су сақтайтын жасанды су қоры ел игілігіне айналды. Бұл жерде тау жыныстарының геологиялық мықтылығы барланып, жете зерттелді. Тәжірибелі құрылыс инженерлері мен құрылысшылар арасында Іле өзенінде Қапшағай ГЭС-ін салуға қатысқандар болды. Өзен арнасын орман-тоғайдан тазарту, 58-ден артық ұзақ жыл болған қабірстандарды бетондау мен таяу жылдарда жерленген зираттардағы мүрделерді көшіріп жерлеу, өзен алқабындағы ұзындығы 10 шақырымға созылған ГЭС электр желісін сыртқа, яғни арнадан шығару жұмыстары істелді.
Өзен қимасының ұзындығы 800 метрден артық, биіктігі 51 метр болып, платинаның су ағар астыңғы аузы тереңнен мықты арматуралармен бетондалып, тоқ күшімен жоғары-төмен көтеріліп, су жіберіп тұрады. Көктемде су деңгейі көтерілгенде ағып шығатын жартасты канал арнасы жасалды. Құрылысты сапалы жүргізіп, болашақта аман сақталуы үшін, платина үстінде күзетші үйімен 10 отбасылық тұрғын үй салынды. Төрт жылға созылған құрылыс үшін 50 орындық асхана, жылы вагон үйлер пайдаланылды, монша салынды. Құрылыстың шыдамдылығы үшін жоғары сапалы цемент қоспалары жұмсалды. Үш бетондау цемент зауыты жұмыс істеп, өзен тағанындағы жұмыстар үшін машина-техника жолдары салынды. Қыстың қаталдығына қарамай жұмыс тоқтаусыз жүрді. Алып крандар мен қуатты техникалар жұмыс істеді.
Біздің Ортабұлақ орталау мектебінің оқушылары өз өлкесіндегі ірі құрылысты қызықтап кездесулер өткізіп отырды.
15 млн текше метр жер бетондалып, 3 млн сом жұмсалды. Платинаның қауіпсіздігі мен беріктігіне кепілдік беріліп, мемлекеттік құрылыс комиссиясы өткізіп алып, сол кездегі екі аудан – Жарма мен Шардың игілігі үшін пайдалануға берілді. Мол сулы су қоймасы – Шар Қазақстан картасынан орын алды. Кіші теңіз пайда болды. Аққу, қаз құстар мекеніне айналды. Жағажай қалыптасып, Алматы-Шығыс авто жолы бойында дәмханалар жұмыс істеп, жолаушыларға туристік көтеріңкі демалыс көңіл күй сыйлады. Шар су қоймасынан «Семипалатинск водострой» тресінің құрылысшылары «Ақтоған каналының 22 шақырым ұзындықтағы бетондалған ағысы жылдам 30 мың гектардан астам шабындық пен егісті суландырып, өнім түсімін екі есе арттыруға көмектесіп, еңбек ұжымы 2 млн 300 мың сом қаржыны игеріп, 9 мың блокты 12 мың текше метр бетонды канал қабырғасы мен тағанына төседі.
Мұнымен қоса Шар су қоймасының мол суынан екі аудан егіс-шабындық үшін, колхоздар мен совхоздарға №71 механикаландырған жылжымалы колоннаның ұжымы канал құрылысына қатысып, секундына кедергісіз 16 текше метр су беріп, 14 мың гектар суармалы жерге нәр берді және 11 мың гектар жерді көлдетіп суарды. Құрамында 18 адамы бар бұл №71 механикаландырылған жылжымалы колонна коллективі ең қиын учаскеде 160-пикеттен 171-ші пикет аралығында жұмыс істеді.
Шар су қоймасынан ағып шыққан мол су «Орымбай» елді мекені тұсындағы каналдар арқылы бөлініп, бірі бұрынғы Рассвет колхозының егіс аумағы Ақдала мен аудан орталығы Қалбатау маңындағы суармалы жерлерді қамтамасыз етсе, енді бірі Бұрлыағаш елді мекенінің қасынан салынған Ақтоған каналы деп аталатын су арнасы мен бұрынғы Люговой және Шар совхозы және Көшектің шөп, егін алқабынан мол өнім алуға кепілдік беретін-ді.
Ал қазір ауданның құнарлы егін-көкөніс шабындық алқабы жекешелер мен шаруа қожалықтарының қолына өткен. Жермен жұмыс істеу болмағандықтан, игерілмеген жер, пайдаланылмаған су еңіреген жетімдей мұң шағады. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев мәселе жерге ие болуда емес, оны ұқсата, игере білуде екенін атап көрсетті. Жерді игерушілерге беру керек екенін, оны кешіктіруге болмайтынын да қадап айтты. Жер мен су – тіршіліктің анасы, ел байлығының қайнары. Су мен жерге деген сұраныс мемлекеттің өзекті күн тәртібіне айналып отырғанда, байғамдық, керенаулық жайбарақаттылыққа салынуға орын болмас.
«Шар су қоймасы апатты жағдайда», деген желеумен су қоймасы ағытылып, жөндеу жұмысы сылбыр қимылмен, ұзаққа – төрт жылға созылды. 80 млн текше метр көгілдір айдын, көп жылдан бері өскен балық, құс базары мен халық демалатын көрікті жағажай әсем көрінісінен айрылды. Иә, әлі де су қоймасы суға толар-ау, бірақ бардың қадірін біліп, сол суды дайын арық, каналдар арқылы егіске пайдаланып, аудан халқының көкөніске деген сұранысы мен егін-шөп мал азығына деген игілігіне пайдаланатын молшылық күндер болса екен дейміз. Кезінде Рассвет ұжымшарының төрағасы Н.Н.Гончарев суармалы алқапқа картоп, сәбіз сияқты көкөніс өсіріп, аудан халқы мен Семей қаласының мектеп-интернатын, әскери бөлімдерді жыл бойы қамтамасыз етіп келгенін жұрт біледі. Өткеннің жақсы істері жалғасын тапса, халықтың азық-түлікке деген мұқтаждығы шешіліп, базар нарқы арзан болмақ. Мәселе жерге иелік етуде емес, оны ел игілігіне пайдаланып, өнім ала білуде іскерлік пен ұйымдастырушылыққа тіреліп отыр. Еліміздің көп жері таза ауыз су, егін мен малға зар болып, апатқа кез болып отырғанда, бардың қадірін бағалап, ел игілігі мен дәулеті үшін пайдалану қажет-ақ. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің халыққа Жолдауында алда 80-нен артық су қоймасын салу керектігін атап айтты. Ал дайын су қоймасының халық игілігіне пайдаға аспай отырғаны жармалықтардың жанын ауыртады.
Мұхаметқазы МҰХАМЕДИҰЛЫ,
Қазақстан Журналистер одағының мүшесі
СЕМЕЙ
