«Полиция», «тергеуші» деген сөздерді естігенде кез келген адамның алғашында абдырап қалатыны даусыз. Оның үстіне әлеуметтік желі арқылы сіз туралы бүкіл мәліметке қол жеткізіп алып, телефонның ар жағынан «жанашырлық» танытып отырған «ішкі істер органының қызметкеріне» деген сенімнің қылаң беретіні де анық. Телефон алаяқтарының құрығына түсу осындай тілдесуден басталады...
Күнделікті өмірге ақпараттық технология жетістіктерінің барынша дендеп енуі киберқылмысқа, оның ішінде интернет алаяқтарына да жол ашты. Мәліметтерге мән берсек, 2017 жылы республика бойынша осы салада тіркелген қылмыс түрлері 2 мыңмен шектелсе, өткен жылы бұл сан 20 мыңнан асып кеткен. ІІМ жедел қабылдаған іс-қимыл шараларының нәтижесінде өткен жылмен салыстырғанда биыл интернет алаяқтық 19 пайызға төмендеген. Оның ішінде 1,5 мыңнан астам қылмыс жедел уәкілдердің жанкешті еңбегінің арқасында ізі суымай ашылды.
Соған қарамастан алаяқтар айылын жияр емес. Әккілер қарапайым халықтың сеніміне кірудің сан түрлі тәсілін құбылтып, ақыр соңында олардың қаражатына қол сұғып, көпе көрінеу орасан ұрлық жасап жүр. Ал соңғы кезде құрбандарына «полиция қызметкерінің» атынан қоңырау шалу көбейіп кеткен. Бұл – киберқылмыс әлеміндегі әккілік пен айла-шарғының бір мысалы ғана.
Өзін полиция қызметінің анықтаушысы немесе тергеушісі деп таныстыратын алаяқ алдымен құрығына ілінгелі тұрған азаматқа онлайн несие алуға құжат толтырған оның бір туысының немесе танысының жаңа ғана ішкі істер бөліміне асығыс хабарласқанын айтып, тамырын басып көреді. Құрбанының айлалы жоспарына «іліккенін» аңғарған соң алаяқ «қылмыскерлерді ұстау үшін жедел жүргізіліп жатқан құпия қылмыстық іздестіру іс-шараларына қол ұшын созуды» ұсынып, қолқа салады. Азаматтың тосын хабардан әп-сәтте не істерін білмей абдырап қалғанын байқаған бойда «із кесу амалдарын айғақтауға қажет» деп жеке деректері мен аты-жөнін, ЖСН мен өзге де керекті мәліметтерді байқатпай сұрап үлгереді.
Әдетте кибералаяқтар банктің есепшоты мен карталарын үшінші тұлғаның атына алдын ала толтырып қояды. Қаржыны үшінші тұлғалар арқылы ақшаға айналдыру жағын да мұқият тиянақтайды. Сондай-ақ олар «құрбанына» қоңырау шалған абоненттік нөмірлерді тез ауыстырып тұратын көпшілік біле бермейтін бағдарламаны қолданады. Бір сөзбен айтқанда, банк карталары мен депозиттерге қол жеткізу, «құрбандардың» қаражатын өзге шотқа аудару немесе несие толтыру үшін сан түрлі айла-әрекет жасалынады. Жасыратыны жоқ, бұрындары түрлі себептер мен трансшектеулерге байланысты интернет алаяқтығын анықтау мен тергеу кезінде түрлі кәсіби қиындықтар кездесетін.
ІТ саласындағы қылмыстың күрт өсуі ІІМ-іне сан қырлы әрі аумақты ұйымдастыру-практикалық шараларын қолға алуға түрткі болды. Мәселен, өткен жылдан бастап киберқылмысқа қарсы күрес бөлімінің штаттық саны ұлғайтылды. Жедел-іздестіру шараларын ұйымдастыру, интернет алаяқтығының алдын алу мен анықтау секілді профилактикалық жұмысты атқаратын бұл аумақтық бөлімшелерде тұрақты қызмет істейтін жедел тергеу топтары құрылды.
Биыл мамыр айында Нұр-Сұлтан қаласындағы Полиция департаментінің жедел тергеу тобының қызметкерлері астаналық тұрғынның есепшотынан 137 млн теңге қаржы ұрлаған қылмыстық топты әшкереледі. Тергеу барысында бұл топтың құрамында Қазақстан мен Ресей азаматтарының бар екені анықталған. Тінту кезінде олардан ақша, қалта телефондары, SIM карталар, 20-дан астам төлем картасы, сондай-ақ банк карталарының атаулары мен парольдерінің жазбалары табылды. Қазір басты айыпталушыларға бұлтартпау шарасы қабылданып, өзге күдіктілердің үстінен тергеу жүргізіліп жатыр.
Азаматтардың шотынан ақша жымқыруды әдетке айналдырған тағы бір қылмыстық топ Қарағанды өңірінде ұсталды. Киберқылмысқа қарсы күрес бөлімі қызметкерлері жүргізген жедел іздестіру шаралары кезінде олардан қылмыстық жолмен алынған 9 млн теңге, банк карталары, мобильді телефондар тәркіленді. Қазір бұл алаяқтардың осыған ұқсас 40 млн теңге зиян шектірген 4 оқиғаға қатысы бары анықталып отыр.
Алматы қаласында да интернет алаяқтар торға түсті. Қалалық киберқылмысқа қарсы күрес бөлімінің қызметкерлері банк қауіпсіздігі қызметкерлерінің атын жамылып, «алаяқтарды іздестірумен айналысып жүрген» күдікті топты құрықтады. Клиенттердің сеніміне кірген алаяқтар азаматтардың шотында күмәнді транзакциялар жүргізіліп жатқанын «түсіндіріп», олардың шоттағы ақшасын «қауіпсіз» шотқа аударуын, яғни өздері алдын ала дайындаған шотқа тез арада аударуды айтқан. Ұсталған топ мүшелерін тінту кезінде олардан әртүрлі банктердің аты жазылған 150 банк картасы, мобильді телефондар мен SIM карталар алынды.
Телефон алаяқтарын қалай әшкерелеуге болады? Әккілердің тұзағына түсіп қалмау үшін нені білген жөн? Кибералаяқтықтан қорғанудың қарапайым ережесі қандай? Есіңізде болсын...
Егер Сізге «банк қызметкері», «полиция қызметкері», «прокуратура қызметкері» банк картасы туралы мәліметті тексермек ниетпен банктің СМС-кодын, аты-жөніңіз бен ЖСН-ді сұрап хабарласса, ешқандай мәлімет бермеңіз. Бірден полиция мен банктің байланыс орталығына телефон шалып, картаңызды бұғаттаңыз.
Қомақты зат сатып аларда сақ болыңыз. Әдетте, сатушы алдын ала төлем жасауды талап етеді. Бірақ ақшалай қаражат шотқа түскен бойда, «сатушы» сіздің телефон қоңырауыңызға жауап беруін доғарады. Сондықтан сатушы туралы бар деректі (байланыс мәліметтері, электронды пошта, телефон нөмірлері, заңды мекен-жайы) жинақтаңыз. Сатушы туралы желідегі пікірлер мен оның сауда алаңындағы рейтингімен танысу да артық болмайды. Сіз сататын тауарға жасалынатын төлем немесе алдын ала төлем туралы схемада мына жайтты ескерген жөн. Сатушының банк картасына ақша аудару үшін тек карта нөмірі мен аты-жөні қажет. Ал сатып алушылар сіздің картаңыздың қызметтік мерзімі мен сыртындағы үш белгілі кодты, телефонға сол сәтте түскен СМС кодты, сілтемені жүктеуді, банкоматқа барып қандай да бір әрекеттер жасауды өтінсе, олар – алаяқтар!
Күмәнді сілтемелерге назар аудармаңыз. Ақша салмаңыз! Алаяқтар желіде бөгде кісінің атын жамылып қаржылай көмек сұрап немесе қайырымдылық акциясына қатысуға шақырып жатады. «Полиция бөлімінен» телефон соғып, жақыныңыз не туысыңыздың жол-көлік апатын жасағанын айтып, «мәселені шешу үшін» ақша жіберуді сұрайтындар да бар. Мұндайда дүрбелең тудырмай, ең бірінші туысыңызға телефон шалыңыз. Байланыса алмасаңыз, оның таныстары мен араласатын ортасына хабарласыңыз. Еш уақытта ақша аударып, асығыстық жасамаңыз! Мұндай сәтте, уақытқа ұтылмай, бірден полиция бөліміне хабарласыңыз!
Ақпараттық технологиялар кеңістігінде алаяқтардың алшаң басып, басынғаны соншалық, әккі кибералаяқтардың тұзағына жоғарыдағы біз атап көрсеткен схемалардан хабардар азаматтардың өзі түсіп қалып жатады. Өйткені бүгінгінің алаяқ «қызметкерлері» ең сақ жүретін респонденттің өзінің сеніміне селкеу түсірмейтін кәнігі психолог дәрежесінде әрекет жасай алады. Ең соңғы «трендтерде» олар мемлекеттік маңызды, аса құзырлы мекемелердің қызметкерлері рөліне де кіре бастады. Олар үшін жақын танысыңыздың, туысыңыздың дауысын салып, тіпті, құбылтып сұхбаттасудың да еш қиындығы жоқ. Дүниежүзілік қиберқылмыс әлемінде вишинг – «дауыс пен фишингтің» қосындысы деп аталатын атау-ұғым бар. Интернет алаяқтары осы вишингтік айламен азаматтардан телефон арқылы құпия мәліметтер жинап алуға жанын салады. Олардың бар ойы – азаматтардың жеке растау кодын қалайда қолға түсіру. Соңғы жылдары вишинг ақпараттық қауіпсіздіктің ең басты мәселесіне айналып отыр.
Тосыннан соғылған телефон қоңырауына иланып, қаржылық тұзаққа түсіп қалған азаматтарымыз қаншама?! Біз қазір жер шарының кез келген бұрышында отырған кибералаяққа қарусыз, бетпердесіз-ақ банктегі, банкоматтағы ақшаңызды алып қою еш қиындық тудырмайтын уақытта өмір сүріп жатырмыз. Мұндай сәтте, ең дұрысы, әңгімені созбай, телефонды бірден сөндіре салған абзал.
Жандос СҮЙІНБАЙ,
ІІМ Киберқылмысқа қарсы күрес орталығының басшысы,
полиция подполковнигі
