Адамзат тарихында үлкенді-кішілі 15 мыңға жуық соғыс өткен екен. Бірақ солардың ішінде ауқымы, алапаттығы мен құрбандықтары жағынан ең жан-түршігерлігі екінші дүниежүзілік соғыс және оның құрамдас бөлігі – Ұлы Отан соғысы болды. Сондықтан, оған қатысып жеңіске жеткен және осы жолда өмірлерін құрбан еткен асыл азаматтарды еске алып, құрмет көрсетіп отыру бәрімізге қасиетті борыш, қастерлі міндет.
1941 жылдың 22 маусымында фашистік Германия әскері Кеңес Одағына тұтқиылдан, соғыс жарияламастан басып кірді. Жау жағының басымдығына қарамастан, шекарашылар, олардың қатарында Брест қорғаушылары алғашқы ұрыстың өзінде теңдесі жоқ ерлік көрсетті. Олардың сапында А.Мүсірепов, К.Абдрахманов, К.Иманқұлов, Ғ.Жұматов, Ш.Шолтыров, Қ.Батталов секілді жауынгерлер жаудың алғашқы соққысына қарсылық көрсетіп, аса айрықша ерлікпен көзге түсті.
Соғыс жылдары Қазақстанда 12 атқыштар, 4 атты әскер дивизиясы, 7 атқыштар бригадасы, 50-ге жуық полктер мен батальондар жасақталып, майданға аттандырылды және олар ерлікпен шайқасты. Мәскеу бағытындағы Волоколамск тас жолын қорғауда Алматыда құрылған 316-шы дивизия генерал-майор И.В.Панфиловтың басшылығымен ерліктің ерен үлгісін танытты. Атап айтқанда, 28 панфиловшылар жаудың 50 танкісін жойып жіберіп, олар Кеңес Одағының Батыры атағын иеленді. Панфиловшы аға лейтенант Бауыржан Момышұлы Мәскеу түбіндегі шайқаста өз батальонымен жау қоршауын үш рет бұзып шықты. Соғысты Бауыржан Момышұлы полковник шенінде, 9-шы гвардиялық дивизиясының командирі болып жүріп аяқтады. Орыстың белгілі жазушысы Александр Бек «Волокалам тасжолы» кітабын Б.Момышұлының соғыс жылдарындағы ерлігіне арнады. Алайда, Бауыржан Момышұлы Кеңес өкіметі тарапынан өз дәрежесінде бағаланбады. Тек 1990 жылы еліміздің Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың тікелей араласуымен оған Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.
Мәскеу түбіндегі болған ұрыстарда қазақ халқының көптеген ұлдары ерлікпен шайқасты. Олардың қатарында Кеңес Одағының батырлары Мәлік Ғабдуллин, Төлеген Тоқтаров, Рашид Жанғозин, Рамазан Елебаев бар. Алексин қаласы үшін шайқасқа қазақ халқының аты аңызға айналған батыры Амангелді Имановтың ұлы, қатардағы автоматшы Рамазан Амангелдиев қатысып, асқан ерліктің үлгісін көрсетті.
1942 жылдың 19 желтоқсанында Боковская-Пономаревка ауданында болған әуе шайқасында қарағандылық ұшқыш Нұркен Әбдіров өзінің оқ тиіп өртенген ұшағын жаудың шынжыр табан техникалары шоғырланған жерге бағыттап, экипажымен бірге ерлікпен қаза тапты. Н.Әбдіров, минометші К.Сыпатаев Сталинградты қорғаудағы ерен ерліктері үшін Кеңес Одағының Батыры атағына ие болды. Айта кетерлік бір жайт, Сталинград жеңісінің 70 жылдығына орай жерлесіміз, астаналық жазушы-журналист, қазақстандық жауынгер Әскен Нәбиев туралы, оның атақты трактор зауытын қорғаудағы қайталанбас ерлігі тұрғысында журналист Моисей Гольдбергтің «Казахстанская правда» газетінде жариялаған көлемді очеркімен танысып, қаһармандығына сүйсінген Ресей елшісі М.Бочарников қазіргі Волгоград қаласының көрнекті бір көшесіне Әскен Нәбиұлының есімін бергізуге нақты шараларды қарастыруда.
Үш жылдан астам уақытқа созылған Ленинград үшін шайқаста да қазақ жауынгерлері ерлік танытты. Олар қоршаудағы қаланың «Үлкен жермен» байланысын қамтамасыз етуге, Ладогадағы «өмір жолын» салуға, Ленинград облысының 22 елді мекенін азат етуге қатысты. Қазақ жауынгерлері Балтық теңізінің шептерін табанды түрде қорғады. Қызыл тулы «Киров» крейсерінде соғыс басталғанға дейін жіберілген 156 қазақстандық өз ерліктерімен көзге түсті. Еділ бойы мен Дон даласында, Курск иінінде, Днепрден өту шайқастарында да мыңдаған қазақстандық жандарын аямады. 25-ші гвардиялық атқыштар корпусының командирі 1943 жылғы 4 желтоқсанда Қазақстан еңбекшілеріне жазған хатында: «Днепрдегі ұлы шайқаста қазақ халқының ұлдары жауға өздерінің біздің Отан-анамызға деген ыстық махаббатын тағы да танытты, олардың тамырларында өз аталарының батырлық қандарының суымағанын көрсетті. Днепр жағалаулары мен Днепрден өту кезіндегі қазақтар көрсеткен ерліктердің барлығын санап бітпейсің», деп ағынан жарылуы тегін емес.
Қазақ қыздары да соғыс ауыртпалығын ер азаматтармен бірдей көтерді. Соғыстың алғашқы күндерінен бастап соғысқа сұранып, хат жазған қазақ қыздары өте көп болды. Мысалы, Қарағандының әскери комиссариатына соғысқа сұранып өтініш жазған арулар саны 10 мыңнан асқан. Семей қаласы бойынша соғыстың алғашқы күндерінде 3 мың өтініш, ал Алматы қаласының тек Фрунзе ауданы бойынша 112 өтініш түскен. Қазақ арулары түрлі әскери құрамдарда болып, ерен ерлік көрсетті. Қолдарына қару алып, қан майданға аттанған Шығыс жұлдыздары Мәншүк пен Әлия Қазақстан даңқын әлемге паш етті. Авиация саласындағы қазақ қызы Хиуаз Доспанова ұшқыш штурманы болып 300-ден астам мәрте әуеге көтерілді. 2004 жылы Президенттің Жарлығымен Х.Доспановаға Халық Қаһарманы атағы берілді. Жауһария Сафарбекова қалалық радиостанса бастығы болып, Ленинград майданында аса ерлігімен көзге түссе, 1942 жылы Қазақстанда құрылған 34-ші жеке әйелдер ротасының 300-ге тарта аруы Курск иініндегі шайқасқа қатысып, бірнеше марапат иеленді.
Ұлы Отан соғысының ірі, шешуші операциясы – Берлин қаласын алуға қазақстандық 118-ші, 313-ші, 150-ші атқыштар дивизиясы қатысты. Шайқас қызып жатқанда қазақстандық офицер Рахымжан Қошқарбаев пен қатардағы жауынгер Григорий Булатов Рейхстагқа тіккен жеңіс туы желбіреп тұрды.
Қазақстандықтар тек майданда ғана емес, жау тылында да шайқасты. Елдің өзге халықтарымен бірге олар жау уақытша басып алған аумақтардағы партизан қозғалысына қатысты. Украинаның құрамалы отрядтарында, кейбір деректер бойынша – 1500, Ленинград облысында 220 қазақ шайқасты. Соғыс жылдары партизан қозғалысына қатысқан қазақстандықтардың саны 3,5 мыңға жетті. Партизандық қозғалыстың Ғалым Ахмедияров, Ғалым Омаров, Нұрым Сыдықов, Қасым Қайсенов, Әди Шәріпов, Тоқтағали Жангелдин, Жұмағали Саин секілді батырларының есімі көпке таралды. Халық кекшілдерінің қатарында қазақ қызы радист Нұрғаным Байсейітова аянбай шайқасты.
Еуропа елдерінде қарсыласу қозғалысына қатысушы қазақстандықтар фашистерге қарсы күресте батырлық пен ерлік көрсетті. Поляк партизандық жасақтарында жамбылдық Сәтімбек Төлешов, Югославия жерінде көкшетаулық Телжан Желқожинов, Ақтөбе облысынан Арық Есентаев ұлы жеңіске жетуге молынан үлес қосты. Француз қарсыласу қозғалысы сапында Дәулет Қаражұманның батырлығымен аты шықса, италиялық қарсыласу қозғалысы құрамында Қарағандыдан Т.Әлпейісов, Ақтөбеден Ж.Келшіков, Қызылордадан А.Халықбаев, Қ.Дүйсенбеков, Целиноград облысынан Т.Сәдуақасов жаумен қасық қаны қалғанша соғысты.
Соғыстың аяғына дейін әскери бөлімдер ретінде ерлікпен шайқасқан 12 қазақстандық дивизияға құрметті атақтар берілді. Әскери ерліктері үшін 500-ден астам қазақстандық Кеңес Одағының Батыры атанды. Бұл атақты 104 қазақ иеленді. Төрт қазақстандық ұшқыш – Талғат Бигелдинов, Леонид Беда, Иван Павлов, Сергей Луганский Кеңес Одағының Батыры атағына екі дүркін ие болды.
Осылайша, қазақ халқының аяулы перзенттері 1418 күнге созылған Ұлы Отан соғысында жанқиярлық ерлік жасап, бабалар аманатына берік екендігін паш етті. Олардың туған ел, туған жер азаттығы үшін аянбай шайқасқандары жастарымызға мәңгілік өнеге. Соның бір жарқын айғағы ретінде жас тәуелсіз мемлекетіміздің Қарулы Күштері құрамындағы сарбаздар бүгінгі күні бейбіт өмірімізді көздерінің қарашығындай сақтап, ата-бабаларымыздың ғасырлап күткен арманы, Елбасы белгілеп берген ұлтымыздың басты идеологиясы – Мәңгілік Елді баянды ету жолында аянбай тер төгуде.
Кенжеболат ЖОЛДЫБАЙ,
саясаттанушы, «Бас редакторлар клубы» қоғамдық бірлестігінің президенті.
