Тәуелсіздік алғаннан кейінгі қазақ руханиятындағы жаңа эстетикалық сапаға деген ала бөтен сұранысқа жауап беретін батыл да белсенді бір тұлғаның шығуы заңды еді. Өзінен бұрынғылардың шеберлігін әбден саралап, тыңнан жол іздеген бірден-бір суретші Қ.Әжібек десек, артық айтқандық болмас деп ойлаймыз. Ол қазақ кескіндемесін жаңа көркемдік мазмұнмен байытқан, этнотұрмыстық ситуация, ұлтқа тән мәңгілік тақырыптарға барып, көп сырлы мол әуезді, терең сарынды көптеген шығармалар берді. Сәнді, өте ашық түсті бояулар толқыны – өзіне тән стилінен өзгешеленетін жаңа қыры, жемісті ізденісі. Қай тақырыпқа қалам тартса да өзіндік дара қолтаңбасын көрсетіп келеді.
Қ.Әжібектің шығармашылық жаңалығы бүкіл қазақ кескіндемесін жаңа тарихи белеске көтерді. Кез келген тақырыпты ол типологиялық тұрғыдан қарастырады. Қ.Әжібек үшін де «дала», «этноболмыс», «тарих», «қазақ болмысы» фон, декорация емес, үлкен әуен. Кең құлашты тақырыптарды көру ракурстарын мәнерлеп көрсетуге ерекше мән береді. Бірден оған сиқырлы бояумен музыкалық тон қосып, декоративті – ырғаққа бағындырады. Қ.Әжібек бұл жерде композитор, бояумен күй тудырушы, бұл дегеніңіз нағыз кең тынысты симфония. Медитациялық бояулар әсерін ерекше меңгергендігі сонша қараған адам көзін арбап алады. Дара сипатты, таланты зор Қ.Әжібек монументал кескіндемеге де құлаш ұрып ұлттық дүниетаным эстетикасының сапасын жаңа мазмұнмен байытты.
Қ.Әжібектің монументалды кескіндемедегі жаңалығы – халықтың эстетикалық түсінігімен көркемсурет идеалының сәйкестігін жаңаша шешуі болды. Әр шығармасы пластикалық-образдық таныммен, романтикалық тәсілдерінің типтік ырғақтарымен ерекшеленеді. Композиция құру шеберлігімен қоса, қазақ халқының арғы-бергі тарихын терең білетін суретші тарихи шындық пен көркем шындықтың арақатынасын шешуде колоритті алға қойды. Кең тынысты симфониялық дауысты жұмыстарында қиял шегінде өте сәнді бояулардың үйлесімімен жасаған картиналар сериясы да жетіп артылады. Монументалды кескіндемесінен озық сипатты ерекше алғырлықты, интеллектуалдық пен ерекше колориттік түстік психологизм тәсілдерді молынан ұшыратамыз. Ұмыт қалған, табиғи талғамға бағынатын осы түс талғамымен ұштасқан Қ.Әжібектің монументал кескіндемесі барша тақырыптық, мазмұндық түрлік ізденістерді толық шеше алды. Айызыңды қандыра көркемдейтін дарабоз дарын иесі қай кезеңді бейнелесе де, сол кезеңдік болмысты бейнелеуде, этнографиялық детальдарды да терең қамтиды. Қ.Әжібек шығармаларының негізгі пафосы – қазақ тарихына деген шексіз махаббат, бояу үндестігіндегі шексіз оптимизм, жарқындық.
Қ.Әжібектің «Алашорда» картинасы қазақ тарихының трагедиясымен бірге сан алуан романтикасын, аңсау сарынын шебер бейнелеген шығарма. Бұл картина ұлы алаш орда қайраткерлерін, қазіргі уақытты неғұрлым толыққанды таныстыру жолындағы ірі қадамдардың бірі ретінде танылуы тиіс. Алашорда үкіметінің іс қимылдары қазақ халқының саяси жағынан да, білім-ілім жағынан да, мәдени-әдеби жағынан да өзін-өзі басқара алатын әлеуетті ұлт екендігін байқатқан алтын кезең. Сол ұлылар көтерген идеялар да мәңгілік. Ал шығармадағы кең тынысты симфониялық уақыт пен кеңістік бірлігі бұзылмаған. Алашорда картинасындағы көркемдік қуат, азаттық жайлы толғаулар, елдік, ұлттық қасиетке қатысты тебіреністермен сабақтасып жатыр. Тарлан суреткердің эпикалық баяндау рухын тың эстетикалық ізденіспен байыту тәжірибесі әрлендіре, құлпырта түскен. Публицистикалық пафоста, философиялық тереңдікте, лирикалық нәзіктікте, сыршыл парасаттылық арналарымен әдемі суреттелген. Романтикалық бояу құдіреті арқылы тебірентетіндей пәрменді қуат беру дәрежесіне шебердің шебері ғана жете алады. Суретші алаш тарихының күрес жолын тарихи-этнографиялық, этникалық-психологиялық ғұрыптық киімдерімен, революциялық заман лебі тереңірек сезіндіреді.
Алаштың парасат-пайымы жоғары тұлғалары арқылы зор саяси-философиялық проблемалар мен саяси оқиғалардың арақатынасы төңірегінде жарыса толғануға да, пікір айтып жарысуға да көркемдік әсерлер жеткілікті. Ешкімді де бейжай қалдырмас суретшінің позициясының белсенділігі де парасатты толғаммен, сыршыл бояулармен әдемі бейнеленген.
Орталық қаһарман, ұлт көсемі Ә.Бөкейхан ерекше сары түспен белгіленген. Осы арқылы ортаға назар аудартып, көркемдік тартымдылық күшінің табиғи жарасымды бірлігін дәлелдеген. Суретші соны поэтика жасау керектігін жақсы ұғып, ұлттық колорит үшін ерекше саздылықпен, әуен арнасында өрбіте білді. Бояудың гаммасы, тондарының ғажап сиқырлы ұтқырлығы, медитациялық бояулармен бейнелегіш әуезділік тәсілі де терең. Алаш қозғалысы ұлт-азаттық қозғалыс ретінде біртұтас, мақсатты саяси, әлеуметтік, мәдени үдеріс болғанын картинада толық аңғартқан.
Екінші жұмысы Отырар жазирасында дүниеге келіп орта ғасырлық ғұламалардан озық туған әлемнің екінші ұстазы, ұлы жерлесіміз Әбу Насыр әл-Фарабиге арналған аса үлкен шығарма. Бұл жұмысында Қ.Әжібек ұлттық көркемдік танымды аса бай түстермен сомдады. Картинада шығыс сәулеті мен интерьері фон ретінде алынған. Глобус, ғарыштық карта, кітаптар, адам бас сүйегі сияқты назар аударарлық нысандар ғалым-энциклопедистің көпқырлы таланты мен ғылыми ізденісінің тереңдігін көрсетеді. Шығармада аналитикалық психологизм стилінде ауқымды идеялық мазмұны мен кең эпикалық құлашына сай, айтар ойды драмалық кернеумен толтыру үрдісі қолданылған. Әбу Насыр әл-Фарабидің энциклопедиялық мұрасының ішінде мемлекет пен адам туралы ілімінің мазмұны адамзатты сүю, Ақиқат, Жақсылық, Әділдік пен Сұлулықты идеалға айналдыру сияқты көзқарастары Арыстан образында бейнеленген. Арыстан бейнесі арқылы рух салтанатын көрсету әдісін Қайта өрлеу дәуірінің суретшілері де, орта ғасырдағы шығыс та қолданғанын ескерсек, бұл – қазақ көркем өнері үшін де үлкен жаңалық. Жалпы картина ғылыми ізденіс пен ақыл патшалығының жалпы атмосферасын толық көрсеткен. Колориттің ашық та сәнді көрінуі шығарманың мазмұнын ашуда маңызды рөл атқарып тұр. Әбу Насыр әл-Фараби тарихының рухын, қатпар-қатпар қабатын тарихи шындыққа сәйкес топтастыра, көркемөнерде мейілінше терең жеткізе алды. Ұсынылып отырған тақырыптық шығармалары энциклопедия деуге тұрарлық, бай этнодетальды көріністер, философиялық ойдың ауқымдылығы, көркемдік талдаудың тереңдігі, әлемдік көркемөнер қазынасы төрінен орын алатын, тек суретшінің елден ерек талантын көрсетіп қоймай, қазақ ұлттық көркемөнерінің даму биігі мен кәсіби деңгейін көрсете алатын мерейлі биігіміз болып табылады.
Суретші қай дәуірді бейнелесе де уақытпен шектелмейтін, суреткерлік назарының ауқымы кең екенін аңғару қиын емес. Екі шығармадан да уақыт талабымен бірге жаңғырып түлеген суретшінің қажырлы еңбегі мен құнарлы қиял әлемін, идеялық көркемдік мұратын танимыз. Шығарманың бейнелік, эстетикалық-эмоциялық қуатын арттыруда ғажайып бояулардың үстемдігі мен мақсат еткен көркемдік мұратының өзі поэтикалық тұтастық. Қос шығарма суретшінің жеткен биігі ғана емес, қазақ ұлттық бейнелеу өнерінің жаңа эстетикалық сапасы, тарихи белесі. Тәуелсіз Қазақстанның көркемөнер тарихының жетістігін белгілеген Қазақбай Әжібекұлы шығармалары, 2022 жылғы Қазақстан Республикасының Абай атындағы әдебиет пен өнер саласындағы мемлекеттік сыйлығын алуға лайықты. Бүгінгі таңдағы қазақ бейнелеу өнері – әбден толысқан, жоғары деңгейде шыңдалған, алтын дәуірін өткеріп жатқан кемел өнер.
Ал осындай жауһар туынды жасаған Қ.Әжібекұлының «Әбу Насыр Әл-Фараби», «Алашорда» тарихи шығармалар топтамасы, тарихтың терең де күрделі қабаттарын көркемдікпен бейнелеген, сан алуан образдар галереясын жасап, қазақ өнерінің көркемдік деңгейін жаңа биікке көтерген үздік шығармалар екендігі әбден көз жеткен әрі мойындалған шындық.
Жанарбек БЕРИСТЕНОВ,
профессор, философия ғылымдарының кандидаты,
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
