– Ғали Қасымханұлы, кинематографияға келген әрбір режиссер жаңа мекен тапқан Колумб іспетті, көрерменге ұсынған әр фильмі арқылы тың ой, жаңалық жеткізуді көздейді. Ұлттық анимация өнерінде елең еткізетін кейіпкер сиректеу көрініс табады. Дәл қазір анимация саласы не нәрсеге сусап отыр?
– Аталған саланың іргетасы берік қаланғанымен, әлі де болса инвесторларға мұқтаж болып, даму сатысында жүргендіктен анимациямен айналысатын өзім жаңалық әкеле қоюды мақсат тұтқан емеспін. Қыздарым балалық шағын «Никелодеонмен» өткізді. Олардың ертелі-кеш «Никелодеон» қызықтарының шырмауынан шыға алмай, теледидарға телміріп отыратынына қарап, өзіме сұрақ қойдым: «Никелодеон» оларға неге қызық, біздің мультфильмдер неге қызық емес?» Зерттедім. Сөйтсем «Никелодеон» мультфильмдеріндегі оқиғаның бәрі күнделікті тұрмыстық қарым-қатынасқа, әке-шеше, бала-шағаның үйдегі әңгімесі мен түздегі іс-әрекетіне, олардың қарапайым мәселеде бір-бірімен қызықты диалог құруына, бала үшін маңызды әлдебір проблеманы қозғауға құрылады екен. Ал біз, қазақ аниматорлары, ересектерге арналған көркем туындының шартымен бірден ұлттық мәселе көтеріп, балаларымыздың санасына лайық емес күрделі тақырыптармен биікке бір-ақ қарғиды екенбіз.
Режиссерлеріміздің көпшілігі терең судың астынан немесе ғарыш кеңістігінің түкпірінен әлдене іздейді. Балаға мұндай күрделі дүние керек емес. Қиял керек, әзіл керек. 3-4 жастағы балаға биік туды, қонаққа бас тартуды, күйеуге төс тартуды көрсеткенімізбен, олар түсіне ме? Балаға балмұздақ керек. Бала тілімен сөйлей алмаймыз. Шрек, Спанж Бобты көретін балаларға түсінікті болу үшін бүгінгі белгілі персонаждың бәрін қамтып «Менің айдаһарым», «Музей» деген жобалар жасадым. Өйткені немерелерім өскеннен кейін баламның емес, немеремнің тілін іздеймін мен. Менің алғашқы көрерменім, «фокус группам» – немерелерім. Әр кейіпкерімді жеке таныстырып «ұнай ма?» деп сұраймын. Ұнаса, қабылдаймын. Сол себепті анимацияда жаңалық ашқаннан гөрі баланың құлағы қабылдайтын қарапайым, түсінікті дүние жасау әлдеқайда маңызды. 3-10 жас аралығындағы балаларды қамтып, ұйытып қоятын мультфильмдер жасай алмай қиналып жүргеніміздің бір себебі осы.
– «Ұлттық анимация тақырыбы батырлар мен билердің төңірегінен аса алмайды» деген сынды көптен бері естіп келеміз. Шынымен, балдырғандардың қалауы қандай?
– Әзіл-оспағы сөзінің ажары болып, нағашы мен жиен, қайны мен жеңге, құрбы-құрдастардың арасындағы бірін-бірі қағытқан зілсіз қалжың біздің халқымыздың болмысына сіңген мінез еді. Аз уақытта мінезіміздің өзгергені сондай, бүгінде тым салмақты кейіпке еніп алдық та, қалжыңды қажетсінбей, әзіл айтқан адамға әкіреңдеп шығатын болдық. Балдырғанды мәз қылатын осы мінез мультфильмдерден алыстап кетті. Анимацияға әзіл жетпейді. Кейінгі кезде кино әлемінде хандыққа тоймай жатқан жайымыз бар. Бір ханның костюмін киіп алған әртіс үш-төрт хандықтың оқиғасын ауырсынбай атқарып шығады. Ғасырлар ауысып жатса да, хан өзгермейді. Бір ғана «Қыз Жібек» фильмінің өзі отыз жылда түсірілген отыз фильмнің бәріне төтеп береді деп батыл мәлімдей аламын. Ресей кинематографиясындағы әріптестермен етене араластым. «Үйдің ішіндегі» әңгімеден хабарым бар. «Маша мен аю» – нағыз қатыгез мультфильм. Көп елдің телеарналары бұл анимацияны көрсетуге тыйым салды. Атасын мезі қылатын немеренің қылығын үлгі етуге болмайды. Ата-анасы баласына жақсы тәрбие үлгісін сіңірудің орнына, «жыламай тыныш отыруы» үшін аузына емізік салғандай, өз жан тыныштығын ойлап, осындай мазмұнсыз дүниемен алдай салады.
Әлемнің көптеген елінде болдым. Бәрінің Дисней болғысы келеді, тіпті Қытайдың өзі де алпауыт кинокомпанияның жетістігіне қол жеткізу үшін қамшыны аямай басып, жанкешті жұмыс істеп келеді. 2016 жылы ұлтымыздың мәдениетін ұнатқан америкалық жас ғалым шаңырағымда қонақта болды. Уолт Дисней мен Әмен Қайдаровтың өнерін салыстырып отырып, диссертация жазып жүрген ғалымның сонда: «Анимацияда америкалық стиль бар, жапонның, француздың стилі бар. Қазаққа өз жолы мен өз бағытынан таймауы керек. Дисней – адамзаттық өнер, ал Қайдаров – нағыз қазақ анимациясының бет түзейтін бағыты» дегенді айтып еді. Оған бірнеше мультфильмді көрсеттім. Көрді де: «Көңілім құлазып тұр», деді. Бұл нені білдіреді? Халықаралық алаңды бағындыру – басты мақсат болар. Бірақ ешкімге еліктемей, өз дара сүрлеуімізден ауытқымай, төл құндылығымызды насихаттай алсақ қана басқаларды баурай аламыз. «Атилла» деген жобам бар. Күллі Еуропа төсін тұлпарының тұяғымен дүбірлеткен Атилланың ерлігін ертегі етіп аламын да, барымташылардың жетегінде кеткен жылқысының ізіне түсіп, табуды мұрат еткен түркі бабаларымыздың бірі ретінде түсіндіремін. Ұлы Атилланың тарихи, қарама-қайшы, жұмбақ тұлғасы әркімді толқытады, елеңдетеді. «Неге?» деген сауал мені көптен толғандырып келеді. Адамзаттың ортасында алғаш сұлу тұлғалы жануар, жылқылардың пайда болуы, олардың тұяқ дүбірі, кісінеуі, отырықшы, тыныштықта өмір сүрген Еуропа халықтарының мазасын алып, олар Атилланы «құдай қарғысы» деді ме екен. Сондықтан өзім жылқыға мініп өскен, үйірлерін көрген мен, тарихи деректерді қамтып, сұрыптап, оларды өзгертпей, бірақ басы мен аяғын өз ойымнан алып, ұлы көшпенді Еділ батыр туралы аңыз топтадым.
– Балаларымыз кез келген шетел мультфильмін төл туындысындай тұтынады. Ал біздің шетел көрерменінің сұранысына дәл солай ие болған мультфильміміз бар ма? «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» фильмі әлемнің 48 елінде көрсетілген екен, осы рекордтық көрсеткішті жаңартқан аниматор шықты ма?
– Күні кеше киногер қауымының Мәдениет және спорт министрімен өткен кездесуінде Шымкентте анимация өнерін өрістетіп жүрген белгілі режиссер Батырхан Дәуренбеков «Қошқар мен теке» мультфильмінің 20 млн қаралым жинағанын айтты. Тамаша. Аниматорлардың арасында Рамиль Усманов деген азаматтың аты қазір дүрілдеп тұр. Халықаралық кинофестивальге қатысқан фильмдері жүлде алмай қайтпайды. «Мақтаншақ қыз» деген мультфильмін шетелдік кішкентай балдырғандардың өзі мәз болып тамашалайтын көрінеді. Себебі мұнда әзіл, бастысы, әдеби даралық бар. «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» фильмі Диснейдің әлдеқашан артқа тастаған өткен кезеңінде түсірілсе де, Нұрғиса Тілендиевтің әуенімен әрлене түскені оның тереңдігін, уақытпен әлі де құрдас бола беретінін айқындап отыр. Аниматор мен композитордың өнері тоғысқанда, таңғажайып дүние туатынына осы фильм дәлел. Есімде, «Қарлығаш» экранға шыққанда 19 жаста болатынмын, әскер жасындағы жігіт болсам да, көзімнің жасы мөлтілдеп отырып көргенімді ұмытпаймын. Ә.Қайдаровтың «Қарлығашы» 48 елге өзі ұшып барған жоқ, шетел аттай қалап шақырды, ал оны мемлекет қолдады. Қазір де мемлекет тарапынан дәл сондай қолдау болса, миллиондаған көрермен жинайтын, әлемді тамсандыратын жобаларымыз жетеді.
– Ғали Қасымханұлы, соңғы жылдары Америка режиссерлері бастап, Ресей қостап, ел сүйіспеншілігіне бөленген белгілі фильмдерді уақыт сұранысына орай қайыра экрандау жобалары қызу қарқын алғаны белгілі. «Ремейк» дейді мұны. Ескі туындыны жаңа заманға лайықтау жобасы сізді қызықтыра ма? Мысалы, аниматорларымыз дәл сол даңқты «Қарлығашты» қайтадан түсірсе, көрермен оны қалай қабылдар еді?
– Кинода бұл үрдіс өзін ақтаса да, анимацияда тиімді болады деп ойламаймын. Әйтсе де, Ресей, Украина, Беларусь елінің аниматорлары елге танымал ең мықты мультфильмдерін тұтас жаңалады. Мысалы, «Жібек» деген жобам бар. Жібегімді Машадан артық көрмесем, кем санамаймын. Ә.Қайдаров сияқты мен де айдаһарды кейіпкер етемін. Әмен аға айдаһарды дүлей күштің бейнесінде көрсетсе, мен айдаһарды Қытай, кішкентай бөбекті жас Қазақ елі деп аламын. Жібек деген қыз ақылымен, тартымдылығымен айдаһарды бағындырып, иелік етеді. Екеуі ажырамас достарға айналады. Әмен ағамыздың фильмінің жалғасы іспетті бүгінгі күнге лайықтап өңдеп, заманауи өң бердім.
– Айтпақшы, «Димаштың бейнесін брендке айналдыру үшін жасаған жобама қолдау таппай жүрмін» деген едіңіз. Әлем таныған әншіні мультфильмнің кейіпкері жасағыңыз келетін идеяңыз жақын арада жүзеге асатын болды ма?
– Иә, алғаш Димаштың атағы дүркіреп шыққанда, мен Қытайда жүрген едім. Ондағы аниматор әріптестер «фильміңізге Димашты кейіпкер етіп қоссаңыз, салмағы арта түсер еді» деген өтінішін білдірді. Сөйтіп аталған «Жібек» фильмінде Димашты Жібектің ағасы етіп аламын. Жібекпен атастырылған ханның ұлы Мәди, бірі қарындасын, бірі атастырылған қалыңдығын іздеп, түрлі хикаяны бастан кешеді. Осы ойымды Димаштың өзіне де, ата-анасына да хат жазып білдірдім. Әзірге жауап бермеді. Бірақ мұндағы ескеретін бір жайт, Димаш өтінішіме үн қатса да, жауапсыз қалдырса да, Қытай елі қызығушылық білдірген жоба жүзеге асса, Димаш деген кейіпкер қала береді. Себебі Димаш – Дінмұхаммед, ол Қонаев ақсақал болуы да мүмкін, ол ХVІ ғасырдағы басқа қазақ болуы да мүмкін. Сондықтан бұдан өрескел кемшілік көріп тұрған жоқпын, бірақ әрине, әнші Димаш бәрімізге жақын және ұнайды.
– Анимация арқылы табыс табудың мүмкіндігі қандай, мемлекет қоржынына пайда әкелетіндей қауқар-қарымы бар ма?
– Болғанда қандай! Жалпы, анимация – ғажап бизнес көзі. Бірақ өкінішке қарай, біздегі заң еш интеллектуалдық меншікті қолдамайды. Кино саласында режиссер мемлекет тапсырысын орындайтын болғандықтан бүкіл интеллектуалдық меншіктің иесі тек бір өзі болу құқығынан айырылған. Анимацияға мемлекет бюджетінен бөлінетін қаржы өте аз. Әлемдегі ең минимум бюджеттің өзі 2 млн доллардың төңірегінде бөлінеді. Ал Қазақстанда 1 млн долларға, 700 мың долларға жетер-жетпес қаржы бөлінеді. Уақыты да дұрыс белгіленбейді. Нәтижесінде, тоғыз ай толғатып, шекесі торсықтай бала өмірге келеді деп күткенде, бар болғаны төрт-бес ай «толғатуға» ғана тура келіп, ия өлі, ия тірі екені белгісіз шала дүние туады. Түсірілгеннен кейін көрермен түр-түсін танып үлгерместен, режиссердің меншігін тартып алып, туындысын сөреге атып ұрады. Сөйтіп салықтан түскен халықтың қаржысын сарылдаған су секілді шімірікпей далаға ағызып жібереміз. Осы жағдайды министрлерге түсіндіріп айтсаң, шенеуніктігіне салып, қашыртпа жауап беріп, құрғақ сөзбен жуып-шайып қоя салады. Жыл соңында бюджеттен бөлінген мекеме қаржысы игерілмей қалып жатады. Не істерін білмей тыпырлап, ақыры аттың жалы, түйенің қомында асығыс жүріп бір жобаны жүзеге асырған болады. Жобасын жүзеге асыра алмай қаңтарылып қарап отырған режиссерлерге жұмыс істеуіне мүмкіндік туғызса қайтер еді? «Қайдаровтың «Құрылысшы Қожанасыры» секілді анаған жармасып, мынадан жырып, жұлым-жұлым дүниенің басын біріктіре алмай, шоқпыт болып жүрген жайымыз бар.
Ресейде оқыдық, білім алдық, үйрендік, әлі де араласып келеміз. Оларда «Мосфильм» деген бар және «Союзмультфильм» деген мекеме жұмыс істейді. Жұмысын жайнатып отыр. «Қазақфильмнен» бөлініп шығып, «Қазақмультфильм» болып өз алдына жеке студия құрылмай, аниматорлардың көзі ашылмайды. Себебі кино – жылқы болса, анимация – қозы мен лақ. Қазақ қозы мен лақты жылқымен бірге бір қораға қамап, жылқының тұяғының астына тастамаған. «Қосақтап бағып отырғандарыңа алпыс жыл болды ғой, анимацияның өз тізгінін өзіне берсеңдерші», деп шырылдағаныма талай жылдың жүзі болды. Ә.Қайдаров анимацияның аса таяғын қолымызға ұстатқанда, «ұстағанның қолында, тістегеннің аузында кетпесін, ие болыңдар!» деп аманаттап еді. 2010 жылдан бері дамылсыз хат жазып, тиісті мекемелердің есігін тоздырумен келемін. Қайбір жылы менің хаттарымның негізінде түбіне бетонын төсеп жіберіп, шыны мен темірін айқастыра салып, 85 миллионға «Қазақмультфильм» дегенді құрып жібере жаздаған. Бірақ мұның керегі жоқ. Жеке ғимарат салып, «Қазақфильмнің» ішінен жұлып алу міндетті емес. Ортақ кино корпорациясы болып, соның ішінде әр сала дербес өмір сүруі керек. Қазақстандық аниматорларды шетелде оқыту мәселесі жиі қозғалады. Қазақтан оқымысты адам жоқ. Осы отыз жыл ішінде жүздеген, мыңдаған жастарымыз шетелден білім алып келді. Нәтижесі көрінетін уақыт болды. Қайда? Ежелден түркі мәдениеті терең еді, соған қарамастан өз елімізде рухани аштықта, ойлаған мақсатын іске асыра алмай отырған режиссерлерімізге кім мүмкіндік береді?
Анимациядағы үлкен олқылықтың бірі, осы отыз жылда бұл жанр бойынша кәсіби өнер зерттеушісі, білікті продюсер қалыптаспады. Естиді, мән берген болады, бірақ нақты іске келгенде жоқ. Елге аты мәлім атақты кино сыншыларының өзі 2D форматын 3D форматынан айыра алмайды. Мен осыған күйінемін.
– Пандемияның алдында болуы керек, аниматорлар тапсырған 220 жобаның ішінен сараптама кеңесі бар болғаны 5 жобаны ғана іріктеп алған екен. Бұл тым аз емес пе?
– Қазақстан аниматорлары халықаралық стандартқа сай жұмыс істейді. Жобалардың іріктеу сынынан өтпеуі талаптың күштілігінен емес, бәсекенің тегеурінділігінен. Елімізде анимация түсірумен айналысатын 40 шақты жеке студия бар екен. Менің де жобаларымды ұсыну үшін амалсыздан ашқан «Ата продакшн» деген студиям бар. Тоқсаныншы жылдары толықметражды бір анимациялық фильмнің төңірегінде 100 шақты адам жұмыс істесе, техниканың күш-көмегін пайдаланып, бүгінде балдырғандарға өнім әзірлеумен айналысатын режиссерлер 5-6 адамнан тұратын шағын топпен-ақ қыруар іс атқарып отыр. Иә, қазақстандық аниматорлар жүздеген жобаны топтап, ұсынамыз. Алайда Ұлттық киноны қолдау орталығының анимация мен киноға талапты бірдей етіп қоятыны қынжылтады. Бұл дегеніңіз жылқыға салатын ертоқымды қозы мен лақтың үстіне салғанмен бірдей. Буыны қатпаған, қалтылдаған сіңірге ілініп тұрған бейшара қозының беломыртқасы үзілмей ме? Мысалы, менің «Байқоңыр» деген жобам сараптау кеңесінен өтпей, қоқысқа тасталды. Ғалымдар алғаш адамды ғарышқа ұшырар алдында иттерді жіберіп, тәжірибе жасап, сынақтан өткізгені белгілі. Әйгілі Белка мен Стрелканың алдында ғарышқа 47 ит ұшып, өлген көрінеді. Бұл ғылыми дәлелденген дерек. Кезекті тәжірибе сынағы кезінде алдын ала арнайы дайындалған ит қашып кетеді де, қызметкерлер орнына ешкімге білдірместен ғарыш айлағының түбінде мал жайып жүрген қазақ қойшысының итін әкеліп зертханаға кіргізеді. Қазақтың иті аман-есен ғарышқа ұшып барып келеді. Итке қазақ қана емес, күллі адамзат қарыздар. Иесіне адал, «Жеті қазынаның» бірі саналатын итке деген қазақтың да құрметі бөлек, құмай тазыны ән-жырына қосып, тегіннен тегін әспеттемейді. Ұлтымыздың тіршілігіндегі иттің орнын көрсетуге арналған жобам біздің шенеуніктерге керек болмағанымен, Қытай елін қызықтыруы мүмкін деген үмітпен, көрші елдің анимация студияларына ұсынып отырмын.
– Анимация да авторлық, коммерциялық бағытта түсірілетіні белгілі. Дәл қазір қайсысының даму үдерісінде ілгерілеушілік білінеді?
– «Утечка мозгов», яғни ақыл-ой ағынының басқа жаққа бұрылу үрдісінің тек ғылым мен технология саласында ғана емес, біздің өнер саласында да жағымсыз әсері байқалады. Әйтеуір амалын тауып, жан бағып жүргендер жетеді. Анимация жанрында жұмыс істейтін мықты мамандарымыздың көпшілігі шетелге бытырап кеткен, қабілет-қарымын солардың құндылығын дәріптеуге жұмсап, сериалдарын түсіруге атсалысып жатыр. Айырмашылығы, таланты, өнері қарайлас бола тұра, Еуропада өз мамандары бір серия үшін 50 мың доллар алса, қазақстандық маманға 25-30 мың төлейді. Оларды «өнердегі гастарбайтерлер» десек, өкпелей қоймас, шетелге кеткен таланттарымызды мұндағы талас-тартыс қызықтырмайды да, мойын бұрып қарауға мұршалары да жоқ. Енді бір шоғыры алуан түрлі компьютерлік ойын, YouTube интернет арнасының өнімін жасаумен айналысып кеткен. Бірақ осылардың арасында «балам, немерем қазақша білмей қалатын болды-ау» деп уайым шегіп, ұран салып, желдиірменге қарсы жүретін біз сияқты аниматорлар да бар. Әлемдік тәжірибеге сәйкес, балдырғандарға арналған өнімді 3 жас пен 10 жас арасы деп бір блок, екінші блокта ұлттық мәртебедегі өнім, үшінші авторлық және коммерциялық анимация деп үш топқа бөліп, әрқайсысына өз талабына сай питчинг өткізуі керек. Ал біздің өнерде осының бәрі қосылып, мидай араласып кеткендіктен, бүлдіршіндерге арналған анимация көрінбей қалады. Қалай айтсақ та, кейінгі жылдардағы ұлттық анимациядағы үлкен жетістіктің бірі – авторлық фильмдердің молынан түсірілгені. Бұған мемлекеттің қаржы бөліп, қамқорлық жасағанын жоққа шығара алмаймыз. Бірақ сол қаржы дұрыс, әділетті игерілсе, біздің көркем туындылар да, анимация, документалистика жанры да оқ бойы озып, алға шығар еді. Әлемде «ақылдастар алқасы», «сарапшылар кеңесі» деген атымен жоқ, анимация жұмысын ірі-ірі телеарналар өз құзырына алған. Қытайда анимация жобаларына ашық эфир алаңы арқылы бүкіл халық дауыс береді. Көп дауыс алған жобаны бірден телеарналар сатып алып, өз продюсерін жіберіп, режиссердің жобасымен айналыса бастайды.
– Шетел балалар әдебиетіндегі белгілі авторлардың туындыларының желісімен анимация түсіру қажет пе бізге?
– Дәл біздің қазіргі қоғам үшін оның аса қажеті бола қоймас. Қазақ өз мәдениетінен гөрі әлемнің мәдениетін алдымен сіңіретін халық. Шетел тауарын тұтынудан да алдыңғы қатардан табыламыз. Бірде тілшілердің бірі: «Бізге мультфильмдер түсірудің қажеті не, шетелден дубляждап жатырмыз ғой» дегені бар. Бұлай қисындасақ, онда қазақтың әйеліне бала табудың да қажеті болмас. Іргедегі құлшынып отырған Қытайдан, яки Үндістаннан бес миллион адам әкеліп, мемлекет жасап отыра бермейміз бе? Қазақ өзіне керек құндылықты тек өзі ғана қалыптастыра алады. Біз ешнәрседен кенде емеспіз. Әлгінде атап өткен балдырғандарды да, авторлық, коммерциялық киноны да, ұлттық мәртебедегі өнімді де, бәрін қанағаттандыра аламыз. Оған менің де, менің әріптестерімнің де әлеуеті, мүмкіндігі толығымен жетеді. Тек киноның басындағы шенеуніктер кедергі жасамаса болды.
Бір ғана «Маша мен аюды» жасаған аниматорлардың арқасында Ресей экономикасы 500-600 млн доллар табыс тапқан екен. Шындап келгенде, мультфильмнің мақта секілді жақсы-жаманды бірдей сіңіріп өсіп келе жатқан бала бойына адамгершілік, ізгілік, отаншылдық қасиетін егетін ауқымды мақсаты өз алдына, маркетинг пен сауда саясатында атқаратын рөлі тіпті өлшеусіз. Балдырғандар әлемінің де өз сәні, қызығып-табынатын өз трендтері бар. Адамның түсіне де кірмейтін танымалдыққа жетіп, балалар арасында кең сұранысқа ие болған Маша мен аюдың бейнесі салынған киім, ойыншық, сөмке, типографиялық бұйымдар сатылымға шығып, содан түскен табыс кәсіпкерлерді байлыққа кеңірдегінен батырды. Ал «Өрмекші адам» мен «Бэтменның» экономикадағы рекордтық табысы туралы тіс жармасақ та болады. Көшедегі балалардың киіміне зер салып қараңызшы. Сүйкімді балақайлардың жүзіндегі бақыт табын анимация кейіпкерлері айшықтай түспей ме? Міне, анимация менеджмент пен маркетингке қызмет етеді деген пікіріміздің сыры осы. Балаларымызды шетелдің жат идеясынан қалқалап, оларға өз рухани құндылығымызбен қамқор болу үшін сапалы анимация өнімдерін дайындағанда ғана аудитория назарын аудара аламыз.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,
«Egemen Qazaqstan»
АЛМАТЫ
