Талайлы тағдыр иесі Ләзиза Серғазина туралы архив құжаттары сөйлесе...

Президент архивінің қорла­рында басқару құжаттамасы­мен қатар партиялық номенкла­тура қызметкерлерінің, өнер, мәдениет және ғылым өкілдері­нің жеке істерін қамтитын жеке құрам бойынша құжаттардың бірегей топтамасы сақтаулы. Бұл құжат­тардың ішінде қазақ қыздары­ның қатарынан шыққан жур­налист, Павлодар облысында­ғы алғашқы мұғалім қыздардың бірі, дарынды аудармашы, халық ақыны Әбу Сәрсенбаевтың музасы Ләзиза (Лязиза) Мешіт­байқызы Серғазинаның (1902–1982) өз қолымен жазылған өмірбаяны бар. 1937 жыл­ғы 28 қарашада толтырылған өмірбаян Л.Серғазинаның жеке ісінде сақтаулы, құжат қазақ (латын қарпі) және орыс тілдерінде бір­неше нұсқада жазылған. Л.Сер­ғазинаның Мәскеудегі редакторлар курстарына жіберу туралы өтініші, кадрлық есеп бойынша жеке парақтары да осында жинақталған. Оның партиялық-көпшілік насихат жұмыстарын жүргізетін бригаданың құра­мында болғаны, марксизм-ленинизм еңбектерін аударатын редакторлар курсына жіберілгені, «Сталин жолы» газетіне жауапты қызметке тағайындалғаны туралы басқарушы органның шешімдері, 1933 жылы оның мәселесін дербес қараған тергеу ісі туралы да архив құжаттары сақталған.

«Егемен Қазақстан» газетін­дегі («Социалистік Қазақ­стан» атауымен шығып тұр­ған кезде) дереккөздер Л.Сер­ға­зи­­наның қо­ғамдық-сая­си өмі­рінен сыр шер­теді. «Со­циа­листік Қазақ­стан» газеті­нің редак­ция­сының бұй­­рықтар кіта­бында 1944 жыл­ғы 15 желтоқ­санда редакция қыз­меткерлерінің айлық еңбек­ақы­сы­ның белгіленуі туралы бұй­рық­та хат бөлімінің бас­тығы ре­тінде Л.Серғазина көрсетілген. Га­зет редакциясының партия жи­на­лыс­тарының өндірістік мәсе­ле­лер қаралған мәжілістердің хат­та­малары көрсеткендей, бө­лім бас­тығы, партия мүшесі ре­тін­де Л.Серғазина мекеменің қоғам­дық-саяси өміріне белсене қатыс­қан. Жұмыс барысын­да туында­ған күрмеулі мәсе­ле­лер мен оларды шешу жол­да­рын қарас­тыру туралы өз пі­кірін жиі білдіріп оты­ра­ды. Газет редакциясы­ның жа­­нын­дағы бастауыш партия ұйы­­мы коммунистерінің 1946 жыл­­­ғы 15 қазан – 30 жел­тоқсан ара­лығындағы жалпы жиы­лыс­­та­рының төрағасы ретін­де қол қойған хаттамалар бар.

Ләзиза Мешітбайқызының 1937 жылы қуғын-сүргіннің қы­зып тұрған шағында өзінің өмір­­баянында «әкем бай, қажы» деп көрсетуден жасқанбаған, өз әкесінен бас тартпаған ерлігін ерекше атап өту керек. Құжат мәтіні былай: «Мен 1902 жылы Павлодар облысында дүниеге келдім. Әкем бай, қажы болған. Оның дауыс беру құқығы болмады. Сотталмады, жауапқа тартылмады. 1929 жылы 79 жасында қайтыс болды. Қазір 1915 жылы туған інім бар. Одан басқа менің туыстарым жоқ. Анам да жоқ. Туыстарым ақ әскер қа­тарында қызмет етпеген, шетелде болғаным жоқ.

1920 жылға дейін ауылдық мектептің 3 сыныбын бітірдім. 1921-1922 жж. Павлодар қала­сындағы 8 айлық мұғалімдер даяр­лайтын курстарда оқыдым, бірақ анам қайтыс болғандықтан оқуды аяқтауға үлгермедім. 1923 жылы тұрмысқа шығып, 1926 жылға дейін үй шаруасымен айналыстым. 1926 жылдың күзінен бастап 1,5 айлық мұғалімдер курсында оқып, оқытушы болдым. 1930 жылы күйеуімнің Алматыға ауысуына байланысты қоныс аудардық. 1930 жылдың тамызына дейін жұмыс істемедім, тамыз айынан бастап Комвуздың (1920-1930 жылдардағы КСРО-дағы жоғары партия оқу орындары. – авт.) дайындық курстарына түсіп, оны 1933 жылы бітірдім.

Революциялық шараларға ­қа­тысқан жоқпын. Кеме қаты­насы мекемесінің Павлодар қа­ла­­лық жүк тасымалы бөлімінің пар­тиялық ячейкасында партия қатарына қабылдандым. Пав­­лодар аудандық партия ко­митеті бекіткен. Партиядан шы­­ға­рылған емеспін. Басқа пар­тия­лардың немесе топтардың мү­шесі емеспін.

1926 жылдан қоғамдық жұ­мыс­тарға қатыстым. 1926–1930 жыл­дары мұғалім болдым. Ком­вузды бітіргеннен кейін Алматы облыстық «Сталин жолы» газе­тінде қызмет еттім, қазір мен жа­уапты хатшымын.

Марапатталмағанмын. 1936 жылы «Сталин жолы» газеті партия ұйымынан Сталин облыстық партия конференциясына делегат болдым. Мен сотталмағанмын. Әскерде болған жоқпын.

Күйеуім Сәрсенбаев Әбу­ғали, Батыс Қазақстан облысы Теңіз ауданының азаматы, балық­шы­ның баласы. Туған же­рінде ба­лық шаруашылы­ғын­да жұмыс істей­тін бір ағасы бар. Жолдасым – партия мүшесі, қазір «Қазақстан» баспасының жол-өндірістік бө­лі­мінің редакторы. Отбасымызда
3 ба­ламыз бар. «Сталин жолы» газетінің редакциясында қызмет еткеніме 4 жылдан асты. Жұмыс жақсы, бірақ бір жерде жұмыс істегені­ме 4 жыл болғандықтан бас­қа жұ­мысқа ауысқым келеді». Қолы: Серғазина.

Ләзиза Серғазина 1902 жылы Павлодар облысы, Ақсу ауда­­нында дүниеге келген. Оның туған жылына қатысты бұқара­лық ақпарат құралдарында қы­зықты деректер жарияланған. Кей деректерде, шын мәнінде, 1908 жылы ту­ған,­ оқуға жасы жетпеген соң жыл ­қо­сып алуына тура келген деп айтылады. Әкесі өлкенің беделді, ағар­ту­шы тұлғаларының бірі болған­дықтан қызына жақсы тәрбие мен білім беруге тырысты. Ләзиза Мешітбайқызы бес жасынан бастап өз әкесінің аралас медресесінде оқып, кейін сол мед­реседе ашылған кеңес мектебін 1922 жылы озат бағамен бітіріп­ті. Өзімен қатарлас бітірген ұл-қыздармен Керекуге аттанғысы келген оны жасы жетпегендіктен әкесі алып қалған екен. Ағайын туысының ұлы Ләзизаның шырылдап жылап қалғанын көріп аяғандықтан, «Мешітбай молда қызын оқуға жібермей, ескіліктің сарқыншағын жасап отыр» деп арыз жазыпты. Осы арыздың салдарынан облыстан екі милиция келіп «кеңестік биліктің саясатына қарсы шығып, қы­зыңызды оқуға жібермей отырсыз, сізді қамауға аламыз», деп ескертеді. Әкесі мен қызының көздері шарадай болып, бір-біріне қарасады. Қыз «мен жазбадым», деп жылайды, әкесі «менің өзіме неге айтпадың, өзім-ақ жіберетін едім ғой», деп ренжиді. Ақырында қызды анасымен бірге облыс орталығына оқуға жібереді. Оқуын оқып, алаңсыз жүрген кезінде, білім сапасын тексере келген облыс­тық білім бөлімінің меңгерушісі қыз­дың жасы кәмелетке тол­мағандықтан оқудан шыға­рып, ауылына қайтару керек деп шешім шығармақшы болады. Ләзиза атып тұрып: «өздеріңіз хат жіберіп, әкемді қамата­мын деп қорқытып, енді мені не деп қайтарасыздар, мен қайт­паймын», деп бұлқан-талқаны болады. «Өзің хат жаздың ғой, оқуға әкем жібермей жатыр деген болатынсың», деген әңгіме тағы қайталанады. Сол жерде оқытушысы да ара түсіп, «өзі кішкентай болғанымен, ең озат оқушымыз, қайтармай-ақ қояйық», деген өтініш жасайды. Жасы 14-ке енді толған қыз­ды сабақта қалай қалдырарын білмеген басшылық, оның жа­сын ұлғайтып көрсетуге ше­шім қабылдайды. Солайша Ләзиза 1902 жылы туған болып шы­ға келеді. Бірақ бәрі-бір сонша әуре-сар­саңмен келген оқуын аяқтап үлгере алмайды, елді жай­лаған сүзектің кесірінен оқу тоқ­та­ты­лады, қыз елге ата-анасының бауырына оралады.

Филолог-журналист атан­ған Ләзизаның еңбектері 1940 жыл­дардың басында «Социалистік Қазақстан» газетінде жарық көр­ді, кейін отбасы мәселелерін, әйел­дердің қоғамдағы рөлін көр­се­тетін «Қазақстан әйелдері» жур­налында жауапты хатшы бол­ды. Замандастарының есте­ліктеріне қарағанда, басы­лым беттерінде әлеуметтік, отба­сы­лық-тұрмыстық қарым-қа­ты­нас саласына қатысты мәсе­лелерді, әйел теңсіздігін алғаш­қылардың бірі болып батыл көтерген Ләзиза. Оның жарқын мақалалары әрқа­шан оқырмандар арасында резонанс тудырды.

Ләзиза қазақтың белгілі ақы­ны Әбу Сәрсенбаевқа тұрмысқа шыққан. Екеуі бірге ұзақ жыл бақытты өмір сүрді.

Қазақстан Президентінің архиві Ләзиза Серғазинаның өмір дерегін қамтитын құжаттық жинақтар шығарды. Соның ішін­де архив қорларында сақтал­ған жеке істердің құрамындағы өмір­баяндарды фактологиялық мате­риал ретінде ұсынған жи­нақты атап өту қажет. Жинақ­­ты құрастырушылар оның өмір­баянына қатысты бірнеше түсі­ніктеме берді: «Оқып жүргенде Л.Серғазинаны молданың қызы деп оқудан шығару туралы мәселе көтерілді», «Кейін 25 жыл бойына «Қазақстан әйелдері» журналында жауапты хатшы болып жұмыс істеді». «Аудармашы, қазақтың халық жазушысы Ә.Сәрсенбаев 1986 жылы Л.Серғазина қай­тыс болғаннан кейін «Түнгі жы­­ландар би» кітабында Азия және Африка жазушыларының шығар­маларынан жасалған аудармаларын жариялады».

Л.Серғазина туралы мәлі­мет­­тер сол жылдардағы репрес­сиялық механизмді көрсететін партиялық хаттамаларда да бар. Айыптаулар – тұрмыстық ұсақ құқық бұзушылықтардан бас­тап, әлеуметтік шығу тегін жасыру­ға дейін, басқа да партиялық тәр­тіпті бұзу – барлығы партия органдарының қарау объектісіне айналды. Егер 1920 жылдары мұндай «теріс әрекеттер» үшін сөгіс түріндегі салыстырмалы түрде «жеңіл» жазалар болса, 1937–1938 жылдары олар да пар­тиялық тергеу, одан кейін қыл­мыстық істерге негіз болды. Тергеуге алынғандардың көп­шілігі түрмеге қамалумен қатар, өлім жазасына да кесілді.

Партия хаттамаларынан бел­гілісі: Ләзиза Серғазинаның пар­тияға мүшелікке өту мәселесі бойынша өтінішінің қаралғаны туралы мәліметтер. Аталған құ­­жат­та оның әкесі бай-қажы және май­дандас жолдастарына жыр ар­наған белсенді Алашорда мүшесі болғаны туралы дерек берілді.

Туған әкесімен байланыс жа­сауы бірнеше рет партиялық жазаға ұшырауына себеп болды. Оның ішінде 1929 жылы Серғазинаның бұл «әдепсіз әре­кеті» еске түседі: «халық жауларымен байланысы бар» деген айып тағылып, Алматы қаласы Фрунзе аудандық комитетінің партия комитеті оны партиядан шығаруға шешім қабылдайды. Араға 10 жыл салып, 1939 жыл­дың мамырында қалалық пар­тия комитеті аудандық комитет­тің шешімін жойып, ол партия қатарында қалдырылды. Бұған қуғын-сүргін толқыны бәсеңдей бастағаны себеп болса керек.

Жеке архив қорлары­на қай­та оралсақ, КСРО ыды­раған­нан кейін зерттеушілер бел­гілі тұлға­лардың «билікке хаттарын» (партия, мемлекет ор­гандарының атына, газеттер­ге жазылған өті­ніш­тер, сұра­ным­дар және басқа да құжаттар) атап көрсетеді. «Би­лік атына жазылған хаттар» сияқ­ты тарихи дереккөздің шетелде аналогы болуы екіталай, бірақ олар­дың кеңес қоғамы өмірі­нің әр­түрлі аспектілерін зерттеу тұр­ғысынан біз үшін маңызы өте зор.

Бүгінде ұялы телефондар, электронды пошта, онлайн форумдар арқылы байланыс қол­жазба хаттар алмасу тәсілін ығыс­тырып шығарды. Эпистоляр­лық дереккөздер үшін тарихи жағдайлар өткеннің еншісінде, сондықтан архивтердегі сақтаулы тұрған жеке текті құжаттар ерекше мән мен құндылыққа ие дерек­көз ретінде қала бермек.

Әлия СҮЛЕЙМЕНОВА,

Қазақстан Республикасы Президенті архивінің бас сарапшысы,

тарих ғылымдарының кандидаты