Ерлан АЙТАХАНОВ, Оңтүстік Қазақстан облысы әкімінің орынбасары: “4 МИЛЛИАРД САЛЫҚ БАЗАСЫ ОСЫНША ТЕҢГЕГЕ ҰЛҒАЙТЫЛАДЫ”

Оңтүстік Қазақстан облысының әкімі Асқар Мырзахметов қызметіне кіріскен күнінен бастап әкімшілік ресурстарды барынша пайдалану арқылы қала, аудан, ауылдардың әлеуметтік картасын жасау үшін топтар аттандырған. Ауыл әкімінің өзін жыға тани бермейтін ауылдарға да өзі барған әкім әу баста діттеген мақсатына жетті. Елді мекендерге дейін әлеуметтік карта жасалып, шешілмеген барлық проблемалар компьютердің мишығына салынып қойылды. Қазір әр ауыл, елді мекен не айтады деп аузына қарап отырмайды, қаржы жағдайына қарай мәселелері шешіліп жатыр. Ауыл, аудандардың сан жылдаған проблемаларын шешу үшін қаржы қажет.  Мұндайда ең жеңілі мемлекеттің мойнына мініп алу. Ал, іскер әкімдер басқа жолды таңдайды. Қосымша қаржы ресурстарын қарастырады. Облыс басшысы мемлекеттік сатып алу конкурсына ұсынылған нысандарға мониторинг жасау барысында жеке біреулердің бас пайдасы үшін артық жазылған қаржыларды анықтаған. Оңтүстік Қазақстан облысы мұнай атқылаған қазба байлықтың үстінде отырған жоқ. Мемлекеттің мойнына масыл бола бермеу үшін өз ішінен қаржы көздерін іздестірмесе болмайды.    Оның  жолы – салық базасын нығайту. Облыс әкімінің тапсырмасымен оның орынбасары Ерлан Айтаханов облыстық экономика және бюджеттік жоспарлау басқармасы және салық департаментімен бірлесе тыңғылықты жұмыс жасаған. Соның нәтижесінде қосымша 4 млрд. теңге кіріс көзі анықталды. Бұрын бюджетте байқалмаған осы мол қаржы қолға қалай тиді, кіріс көздері қалай анықталды? Осы сауалдарды Ерлан АЙТАХАНОВҚА қойған едік. – Ерлан Қуанышұлы, жергілікті бюджет­тер­дің салық базасын ұлғайту оңай шаруа емес екендігі белгілі. Бұрнағы бір әкімдердің осы мә­селені шешу жолында базардағы сауда нысан­дарын жіпке тізіп санап, базар басшыларына салықты көбейткенін білеміз. Түсім көлемін арт­тыру мақсатында жұмысты неден баста­ды­ңыздар? – Облыс халқының пайдасы үшін күн көзіне түспей қаға берісте жатқан мәселелердің бәріне ба­ру­ға болады. Мысал үшін айтайық, облыстық са­лық департаменті салық салып отырған жер көлемі 1 млн. 947 мың 884 гектар. Ал, облыста 4 млн. 391 мың 291 гектар жер бар. Арасында айырмашылық бар ма? – Қызық екен. Айырмаса 2 млн. гектардан мол аса­ды. Енді осыны жілік-жілікке бөліп, түсіндіріңізші. Сон­да осынша жер көлімінен салық алынбай келген бе? – Жер салығы бойынша облыстағы барлық жер көлемін сәйкестендіру жұмыстары жүр­гізіліп, салық салу базасы ретінде қамтылмаған жер көлемі анықталған болатын. Облыстық салық департаменті мен жер қаты­нас­тары басқармасына ауылшаруашылық және өнер­кәсіп мақсатындағы жерлердің кө­лемін түген­деу, сонымен қатар олардан түсетін жер салығы мен жерді жалға беру төлемақысын сәйкестендіру нәтижесінде мынаған көз жет­кіздік. 2009 жылғы жер балансы бойынша ауыл шаруашылығы мақсатындағы жердің көлемі 4 млн. 391 мың 291 гектарды құраса, облыстық салық департаментінің мәліметі бойынша салық салынып отырған жер көлемі 1 млн. 947 мың 884 гектар болып отыр. Жоғарыда айтылған екі басқарманың мәлі­меттері арасындағы айырмашылық 2 млн. 443 мың 407 гектар жер көлемін құрап, зерттеу барысында төмендегідей себептер анықталды. Біріншіден, бірыңғай жер салығын төлейтін тұлғалардың яғни, шаруа қожалықтары жерлері есебінен 2 млн. 024 мың 743,5 гектар, екінші­ден, жер салығын төлеуден босатылған бюд­жет­тік мекемелердің 5 683 гектар жерлері еске­ріл­меген. Сонымен қатар, 2 477 агроқұры­лым­дардың пайдалануындағы 432 753,5 гектар жер көлемі салық органдарына тіркелмегендігі анықталып, олардан есептелетін қосымша салық сомасы 1 416,7 мың теңгені құрды. 2009 жыл­ғы жер балансы бойынша өнеркәсіп мақ­сатындағы жердің көлемі 61 784 гектарды құ­раса, облыстық салық департаментінің мәліметі бойынша салық салынып отырған өнеркәсіп мақсатындағы жердің көлемі 28 464 гектар. Екі арадағы айырмашылық 33 320 гектар болып отырғанын байқап отырсыз. Сәйкестендіру жұмыстарының нәтижесінде өнеркәсіп мақсатындағы жердің ішінде 15 039 гектар жері салық салынбайтын яғни, автокөлік жолдары, ал пайдаланудағы 1 131 гектар жер кө­лемі жергілікті салық органдарына тіркел­ме­ге­ні анықталып, олардан есептелген салық со­ма­сы есебінен түсетін қосымша қаражат көлемі 626,9 мың теңгені құрайды. Жер учаскелерін жалға беру бойынша 2008 жыл­дан бері осы мақсатта жасалынған келісім-шарт­тар­дың көрсетілген жер сату ставкаларын қайта қа­рап, қолданыстағы ставкаға сәйкес­тен­діру мақ­са­тында 96 978,1 мың теңгеге кіріс көзі анықталып отыр. Алдағы уақытта салық базасын толығымен қамту әрі қосымша кіріс көзін анықтау мақ­сатында аудан, қала әкімдіктері жер учаскесін жалға беру туралы жергілікті атқарушы ор­ган­дар мен жер пайдаланушылар арасында 2008 жыл­ға дейінгі жасалған келісім-шарттарды зерт­теп, Қазақстан Республикасының қолда­ныс­тағы Салық кодексіндегі жалпы жер салы­ғы­ның ставкасына сәйкестендіру тиіс. – Ана бір жылдары үйірмелік жердің құны аспандап тұрған шақта қала, аудандардың бар­лы­ғы дер­лік аукциондар ұйымдастырды. Мол қар­жы түсір­ді. Артынан, әрине, сиырқұйым­шақ­танып кетті. Жер учаскелерін сату бойынша түсімдер көңілдегідей ме? – Жер учаскелерін сатудан түсетін түсім бой­ынша облыстық салық департаменті тара­пы­нан жүргізілген тексеру жұмыстары бары­сын­да 2008 жылдың 1 қаңтарынан бастап 2009 жыл­дың 1 қазанына дейін келісім-шарттарды түзу кезінде тиісті аудандық, қалалық жер қа­ты­настары бөлімдері тарапынан жіберілген кемшіліктер негізінде бюджетке барлығы 894,6 млн. теңге төленбей келген. Ең көп сомадағы заң бұзушылықтарды Төлеби, Түлкібас аудан­дары мен Түркістан, Шымкент қалаларының жер қатынастар бөлімдері жібергендігі анықталып отыр. Атап айтқанда, Үкіметтің келісім-шарттарды түзу бойынша келісім-шарт үлгісі туралы 2003 жылғы 13 қарашадағы №1440 қаулысына, өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 2006 жылдың 6 маусымдағы №511 және 2008 жылдың 18 наурыздағы №262 қаулыларын ескермеген. Яғни, жерді сатып алу келісім-шарт­тарында жер құнын төлеу мерзімдері көр­сетілмеген. Осыған сәйкес, Шымкент қала­сын­да тексеру жұмыстарын жүргізу кезінде құны 134,1 млн. теңгені құрайтын 113 келісім-шарт­тар­дың жер құны төленбеген. Сол сияқты кем­ші­ліктер басқа да аудандарда орын алу есебінен жергілікті бюджетке 303,4 млн. теңге төлен­бе­гендігі анықталды. Осы аталған заң бұзушылық фактілер мен кемшіліктерді жою мақсатында облыстық салық департаменті құқық қорғау органдарына құжаттарды тапсыруы тиіс. – Салықты тағы бір өндіретін тұс жеке тұлға­лардың мүлкіне қатысты болса керек. Шымкенттің аздаған жылдарда көлемі әлденеше есе ұлғайды. Қала ішінде бос жерлер жоқ, тро­туарлардың үсті де пышақ үстінен бөліске түсіп, құрылыс салынып кетті... – Заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне са­лынатын салық түрі бойынша оңтүстік өңі­рі­нен өтетін “Қазақстан-Қытай” бағытындағы газ құбырының іске қосылуына байланысты 2 031,7 млн. теңге көлемінде қосымша кіріс көзі анықталған болатын. Осы аталған жұмыстарды облыстық салық департаментімен жалғастыра отырып, аудан, қала кесіндісінде әрбір заңды тұл­ғалардың мүлкін қайта есептеу жұмыстарын жүргізу нәтижесінде 247,5 млн. теңге анық­тал­са, осы аталған салық түрінен қосымша кіріс­тердің барлығы 2 279,2 млн. теңгені құрады. Жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын са­лық бойынша, Шымкент қалалық салық бас­қар­масына “ОҚО бойынша жылжымайтын мү­лік орталығы” РМҚК 2010 жылға кәсіпкерлік мақсатта пайдаланылмайтын 142 752 нысандар (тұрғын үй, пәтерлер, саяжайлар мен гараждар) санын ұсынса, осы аталған мекеме 2009 жылға са­лық салынуға жататын 151 571 нысандар (тұр­ғын үй, пәтерлер, саяжайлар мен гараждар) ұсынған болатын. Яғни, өткен жылмен са­лыстырғанда нысандар саны 8 819-ға азайған. Сонымен қатар, Шымкент қалалық салық бас­қармасы тарапынан 2005-2009 жылдар аралығында “Нұрсат” шағын ауданы бойынша кә­сіпкерлік мақсатта пайдаланылмайтын жеке тұрғын үйлердің, пәтерлер иелерінің рекви­зит­тері бойынша қалалық тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық, жолаушы­лар­ды тасымалдау және автомобиль жолдары бө­лімінен сұратылған мәліметінде пәтерлердің саны 2534 бірлікті құраса, “ОҚО бойынша жылжы­май­тын мүлік орталығы” РМҚК жүргізген қабылдау және тап­сыру актісі негізінде 1653 пәтерді ұсынған. Айырмашылығы 881 пәтерді құрап отыр. Яғни, жылжымайтын мүлік орталығының жүргізген есе­бінің сапасыздығына сәйкес салық толық кө­лемде қамтылмаған. Осыған сәйкес, Әділет министрлігі тіркеу қызметі және құқықтық кө­мек көрсету комитетінің “Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша жылжымайтын мүлік ор­талығы” РМҚК мен ОҚО әділет департаменті тарапына нақты шаралар қабылдануы қажет. – Қаржы дағдарысы құрсаудай қысып жатыр десек те қазір жеке көлігі жоқ үй кемде-кем. Облыс­тық ішкі істер департаментінде есепте тұрған авто­кө­ліктер мен салық департаментінде тіркелген көлік­тер­дің арасында алшақтықтар бар ма? Жол поли­цей­лері көбейді, айыппұлдар да кіріс кіргізіп жатқан шығар? – Көлік құралдарына салынатын салық түрінен, 2009 жылдың қорытындысы бойынша облыстық салық департаменті мен жол поли­циясы басқармасы тарапынан аудан, қала ке­сін­дісінде автокөліктердің санына сараптама жүргізу барысында, салық департаментінде жеке тұлғалардың тіркелген автокөліктер саны 263 420 болса, ал жол полиция басқармасында тіркелгендер саны 363 259 автокөлікті құрап, 99 839 автокөлік облыстық салық департа­ментінде тіркелмегендігі анықталып отыр. Жеке тұлғалардың көлік салығының база­сын түгендеу жұмыстарын жүргізу үшін 2010 жылдың 31 наурызы мен 23 сәуірі аралығында аудан­дық, қала­лық салық бас­қар­малары мен жол поли­ци­ясы басқарма­сы­ның аудан­дық (қалалық) бөлім­ше­лерінің арасындағы са­лыстыру актісіне ОҚО бой­ынша ішкі істер депар­та­менті жол полициясы бас­қар­ма­сымен келісу кестесі бекітіп берілді. Оның қо­ры­тындысы негізінде анық­талған кіріс көздерін алдағы уақытта жоспарлау болжануда. Алайда, бұл жұмыстар­дың аяқталуы мерзіміне қарамастан бүгінгі таңда салық департаментінде тіркелген 263 420 автокөлік болса, оның ішінде 40 639 автокөлік салық салуға жатпайтыны анық­тал­ған. Жеке тұл­ғалардың көлік құралдарының са­нын тү­ген­деу жұмыстарын жүргізу барысында, қа­зір­гі таң­да, 24 743 көлік құралдарына салық салын­ба­­ғандығы анықталса, осы автокөлікті әкім­ші­лік­тендіру есебінен бюджетке 79,6 млн. теңге қосым­ша кіріс көзін түсіру жоспарланса, сон­дай ақ Салық кодексінде көрсеткендей, көлік құралдары ай­лық есептік көрсеткішпен есеп­телуіне байла­ныс­ты 106,5 млн. теңге немесе барлығы 186, 0 млн. тең­ге бюджетке қосымша кіріс түсіру жоспарлануда. Ағымдағы жылдың 1 қаңтарынан бастап кейбір заң­намалық актілерге өзгерістер мен то­лықтырулар енгі­зілген болатын, атап айтқанда, жол полициясы органдарында көлік құралда­рын ресімдеу, қайта рәсімдеу немесе техника­лық байқаудан өткізу үшін салық органдары тарапынан сол көлік құралына салық тө­лен­гендігі жөніндегі анықтама негізінде ғана жұ­мыс жүргізе алады. Осыған орай, Шымкент қа­ласы бойынша салық басқармасы тарапынан ОҚО ішкі істер департаменті жол полициясы басқар­ма­сы­нан 2010 жылдың 1 қаңтары мен 1 наурызы ара­лығында қайта ресімдеуден, тех­никалық байқаудан және сенімхатты растайтын көлік иелерінің тізімі туралы мәлімет сұраған. Осыған сәйкес, жол полициясы басқармасы 1 қаңтар мен 1 ақпан аралығында Шымкент қаласындағы авто­көліктерді ресім­деу, қайта ресімдеуден немесе тех­ни­калық бай­қаудан өткен 4 650 автокөліктің тізімін ұсын­ған, ұсынылған мәлімет негізінде, оның ішінен күш қуаты 2000 текше метрден асатын 100 автокө­лік­ке сараптама жүргізу барысында жол полициясы бас­қармасы тарапынан заң талап­та­ры­ның толық орын­далмағандығы анықталды. Атап айтқанда, 100 авто­кө­ліктен түсетін салық көлемі 1 882 910 теңге түсу керек болса, бет есеп­ті ашып көру барысында бар-жоғы 9 891 теңге төлеген немесе 1 873 019 теңге бюджетке төленбеген. Сонымен қатар, жергілікті мемлекеттік ор­гандар салатын әкімшілік айыппұлдар бой­ын­ша 2009 жылдың қорытындысында облыстық ішкі істер департаменті және жол полициясы басқарма­сы тарапынан салынған айыппұлдар сомасы 411 618,2 мың теңге болса, өндірілгені 335 849,5 мың теңге немесе 82 пайызды құ­ра­ған. Ал 2009 жылдың 1 наурызына салынған айыппұлдар көлемі 42 775,1 мың теңге болса, өндірілген айыппұл көлемі 32 830,5 мың теңге немесе 76,8 пайызды құраған. Ал өз кезегінде 2010 жылдың 1 наурызына салынған айыппұл көлемін өткен жылдың осы кезеңімен салыс­тырғанда 3,5 есеге өскен, алайда салынған айыппұлдардың өндірілу деңгейі өте төмен бо­лып, аталған кезеңге салынған айыппұл сомасы 149 715,2 мың теңге болса, өндірілгені 87 119,5 мың теңгені немесе небәрі 42 пайызды құрап отыр. Осындай жұмыстар жекелеген қызмет түр­лері­мен айналысу құқығы үшін алынатын ли­цензиялық алым бойынша және жергілікті ма­ңызы бар, елді мекендердегі жалпы пайдалану­дағы автомобиль жолдарының бөлу жолағында сыртқы жарнамаларды орналастырғаны үшін алынатын төлемдермен де жүргізілді. Соның арқасында бюджетке үлкен кіріс көзін таптық. Қорыта айтқанда, Оңтүстік Қазақстан облы­сын­да бюджеттің кіріс бөлігін молайтуға әлі де мүм­кіндіктер мол. Сондықтан қолда­ныс­тағы заң­дардың талаптарына сәйкес салықтың толық төле­нуін қамтамасыз ету үшін облыстық әкімдік өзі қолға алған шараларды алдағы кезде одан әрі жал­ғастыра береді. Біздің басты мін­детіміз салық тө­леу­шілерге салықты уақытылы төлеу арқылы эко­номика мен халықтың әлеу­меттік жағдайын көте­ру­ге үлкен үлес қосып келе жатқанын түсіндіріп, олардың жауап­кер­шілігін арттыру болып табылады. Осындай жұмыстардың арқасында Оң­түс­тік­тің де көсегесі көгеріп, республикалық бюд­жет­тің жүгін жеңілдетеді. Көптеген күрмеулі мәселелердің түйінін облыстың өзінде тарқатуға мүмкіндіктер туады. – Әңгімеңізге рахмет. Әңгімелескен Бақтияр ТАЙЖАН.