2015 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енетін Еуразиялық экономикалық одақ туралы шартқа осы мамыр айының аяғында Астанада қол қойылады деп күтілуде. Қазіргі жаһандану заманы Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың осыдан 20 жыл бұрын көтерген идеясының дұрыстығын, оның өміршеңдігін айғақтап беріп отыр.
Біз Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрінің орынбасары Самат ОРДАБАЕВПЕН бүгінде ақиқатқа айнала бастаған экономикалық одақтың қызметі, жалпы оның елдерімізге не беретіні туралы әңгімелескен едік.
– Қазақстан Республикасы еуразиялық интеграцияның негізгі бастамашыларының бірі болып отыр. Еуразиялық экономикалық одақ құрудың қажеттілігі туралы идеяны алғаш рет 1994 жылы М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университеті академиялық аудиториясының алдында сөз сөйлеген кезінде еліміз Президенті Н.Ә.Назарбаев айтқан болатын. Содан бері бұл идея өзінің өміршеңдігін жоймағаны өз алдына, нақты іс жүзіне асырылғалы отыр. Бұған өз тарапыңыздан не алып-қосар едіңіз?
– Қазақстан басшысы ТМД құрылғаннан кейін екі жыл ішінде тығырыққа тірелген көпжақты интеграциялық үдерістерді сол тығырықтан шығару туралы нақты ұсынысын Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының зиялы қауым өкілдеріне ММУ-де сөйлеген сөзінде тікелей жеткізді. Н.Ә.Назарбаев «ТМД уақыттың объективті талаптарына жауап бермейді және қатысушы елдер халықтары соншалықты қатты қажетсінетін интеграцияны қамтамасыз етпейді. Сондықтан анағұрлым айқын ұстанымда әрекет ететін жаңа мемлекетаралық бірлестік құру қажеттілігі туындады», деп ашық мәлімдеді.
Мәдениет және өркениет факторларының маңызын мойындай отырып, біздің Елбасы интеграцияны, ең алдымен, экономикалық прагматизм негізінде құруды ұсынды. «Интеграциялық үдерістердің негізгі қозғаушысы дерексіз геосаяси идеялар мен ұрандар емес, экономикалық мүдде болып табылады», деді Қазақстан басшысы. Бұл бастама ТМД кеңістігіндегі интеграциялық үдерістерге дем беруші ретінде танылды. 20 жыл бойы ол кезең-кезеңмен Еуразиялық экономикалық қоғамдастық, Кеден одағы, Беларусь, Қазақстан және Ресейдің біртұтас экономикалық кеңістігі, т.б. осы сияқты бірқатар табысты халықаралық құрылымдар қалыптастыру арқылы жүзеге асырылды.
Экономикалық интеграцияның алғашқы сатысы еркін сауда аймағын құру болып табылады. Оны ТМД шеңберінде көпжақты халықаралық құжат негізінде құру үшін екі онжылдық қажет болды. Тек 2011 жылы Достастықтың сегіз елі тиісті келісімге қол жеткізді.
Экономикалық интеграцияның екінші кезеңі Кеден одағын құрумен байланысты болып отыр. Осы бағыттағы жұмыстың басталуы туралы шешім 2006 жылы ЕурАзЭҚ-қа мүше мемлекеттер басшыларының бейресми саммитінде қабылданды. ЕурАзЭҚ-қа мүше үш мемлекеттің – Беларусь Республикасы, Қазақстан Республикасы және Ресей Федерациясының Кеден одағы 2010 жылғы 1 қаңтардан бастап жұмыс жасауда. 2010 жылғы 6 шілдеде Кеден одағының Кеден кодексі күшіне енді. 2011 жылғы 1 шілдеден үш мемлекет шеңберінде ішкі кеден шекаралары алынды.
Кеден одағына мүше мемлекеттер тығыз қызмет ете бастады, өзара тауар айналымы айтарлықтай өсті, экономика дамуының тиімділік көрсеткіштері артты.
– Иә, әлемдік экономика мен әлемдік шаруашылық өсу қарқынының жалпыға ортақ бәсеңдеуіне қарамастан, 2013 жылы «үштік» шеңберінде тауар айналымы артып, 64,1 млрд. АҚШ долларын құраған. Бұған ненің есебінен қол жетуде? Мәселенің осы жағын сәл ашып айтып кетсеңіз.
– Бұл жерде өзара сауданың құрылымы өзгеріске түсіп отыр. Экспорттық-импорттық операциялардағы шикізат ресурстарының үлесі азая бастады. Бұл өзгеріс технологиялық өнімдердің артуы және жоғары қосылған құн салығы тауарлары есебінен мүмкін болды.
Біртұтас кеден аумағының қызметі өзінің шеңберінде тарифтік және тарифтік емес кедергілері жоқ біртұтас тауарлар нарығын құрды. Қазақстандық өндірушілер үшін өткізу нарығының шекаралары кеңейді. Бірлескен өндірістер мен кооперациялардың құрылуы жаңа жұмыс орындарының ашылуын жандандырып, халық үшін өнім түрлерін көбейтті.
Бизнес жүргізу жағдайы айтарлықтай жақсаруда. Дүниежүзілік банк тобының есептеген бизнес жүргізу жағдайының рейтингі барлық КО-ға мүше елдер үшін жоғарылады.
2012 жылғы 1 қаңтардан бастап Беларусь Республикасы, Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы интеграцияның жаңа, үшінші кезеңі – Біртұтас экономикалық кеңістікке (БЭК) қадам басты. Кеден одағына мүше мемлекеттер 2010 жылы БЭК-ті қалыптастыруға негізделген 17 халықаралық келісімдерді жасап шығарды және қабылдады. Олардың барлығы 2012 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енді.
Шеңберінде тауар, қызмет, капитал және жұмыс күшінің ауысу еркіндігі қамтамасыз етілетін Біртұтас экономикалық кеңістіктің әлеуеті маңызды.
БЭК-ті құру қазақстандық бизнес үшін транзакциялық шығындарды азайтуға қосымша мүмкіндіктер берді және тиісінше, дамытуға жұмсалуы ықтимал айналым қаржысының пайда болуына жағдай туғызды.
2014 жылғы 1 қаңтардан бастап БЭК елдері мемлекеттік сатып алуларға ұлттық режім ұсынса, бұл өз кезегінде қазақстандық тауар сатушылардың Ресей мен Беларусьтің мемлекеттік және муниципалдық сатып алуларға ресейлік және беларусьтік тауар сатушылармен тең қатысуына мүмкіндік береді.
БЭК қызметінің маңызды құрамдас бөлігінің бірі өнеркәсіптік ынтымақтастық пен аграрлық-өнеркәсіптік кешенді (АПК) дамыту болып табылады. 2013 жылғы мамырда өнеркәсіптік кооперацияны тереңдету мен ұлттық өнеркәсіптік саясаттың үйлесімділігін қарастыратын өнеркәсіптік ынтымақтастықтағы тұжырымдамалық шешімдердің бірі қабылданды.
– Кеден одағы мен Біртұтас экономикалық кеңістіктің құрылуы халықаралық қаржы институттарының тарапынан оң баға алып отырғаны белгілі. Мәселен, Еуропа Қайта құру және дамыту банкінің «Тransition Report 2012» баяндамасында Кеден одағы мен Біртұтас экономикалық кеңістік қалыптастыру посткеңестік кеңістіктегі табысты өңірлік интеграцияның алғашқы мысалы ретінде аталды. Бұған тағы не алып, қосуға болар еді?
– БЭК жұмысының басталуы қарсаңында, 2011 жылғы 18 қарашада Беларусь Республикасы, Қазақстан Республикасы және Ресей Федерациясының президенттері интеграцияны одан әрі дамыту осы мемлекеттердің мүдделеріне сай екеніне, олардың алдында тұрған ортақ міндет – адамдардың әл-ауқатын арттыру мен өмір сапасын жақсарту, орнықты әлеуметтік-экономикалық даму, көпқырлы жаңғыртулар мен жаһандық экономика шеңберінде ұлттық бәсекеге қабілеттілікті күшейту сияқты ортақ тапсырмаларды шешуге мүмкіндік беретініне сенімдерін білдіре отырып, Еуразиялық экономикалық интеграция жөніндегі декларацияға қол қойған еді.
Үш ел президенттері интеграциялық құрылыстың жаңа кезеңі егемендікті құрметтеу мен мемлекеттер теңдігін, адамның негіз қалайтын құқықтары мен бостандығын, құқықтық мемлекет пен нарықтық экономиканы бекітуді қоса алғанда, халықаралық құқықтың көпшілік мойындаған нормаларын сақтау қағидаларына негізделетінін атап көрсетті. Интеграцияның одан арғы негізгі мазмұнын Кеден одағы мен БЭК-тің әлеуетін толық жүзеге асыру, шарттық-құқықтық база мен институттарды жетілдіру мен одан әрі дамыту және төмендегі негізгі бағыттар бойынша практикалық өзара іс-қимылдар болады:
– тауарлардың, қызмет көрсетулер мен капиталдың және еңбек ресурстарының ортақ нарығының тиімді қызметін қамтамасыз ету;
– келісілген өнеркәсіптік, көліктік, энергетикалық және аграрлық саясат қалыптастыру, ықтимал бірлескен трансұлттық корпорацияларды және басқаларын қоса алғанда, өндірістік кооперацияларды тереңдету.
Үш елдің басшылары 2015 жылғы 1 қаңтарға дейін қатысушы мемлекеттер Кеден одағы мен БЭК-тің нормативтік-құқықтық базасын құрайтын халықаралық келісімдердің кодификациясын аяқтауға және осы негізде Еуразиялық экономикалық одақ құруға ұмтылатынын мәлімдеді. Аталған бағыттағы қызмет қатарында мыналар да бар, бірқатар келісімдерден тұратын болады:
– теңдестірілген макроэкономикалық, бюджеттік және бәсекелестік саясат;
– еңбек нарығы, капиталдар, тауарлар мен қызмет көрсетулердің құрылымдық реформалары;
– энергетика, көлік және телекоммуникациялар саласында еуразиялық желілерді құру.
– Үш елдің басшылары бұл интеграциялық бірлестік өз қалыптасуындағы және қызметіндегі кез келген кезеңде Одақтың міндеттері мен ұстанымдарын бөлісетін және оларды жүзеге асыруға дайын басқа мемлекеттердің қосылуына ашық болатынын атап өткені мәлім. Осы орайда, Еуразиялық экономикалық одақтың перспективалары мен артықшылықтары туралы не айтуға болады?
– Біріншіден, бұл жерде қандай тұрпатта да КСРО-ны қайта қалпына келтіру туралы ешқандай да әңгіме жоқ және болуы да мүмкін емес. Келмеске кеткенді қайта жаңғыртуға ұмтыламын деу, жұмсартып айтқанда, алыс-жақынды болжай алмағандық болып шығар еді. Алайда, жаңа құндылықты, экономикаға негізделген тығыз интеграция – уақыт қалауы.
БЭК-ке мүше мемлекеттер қазіргі заманғы әлем полюстерінің бірі болуға қабілетті және оның үстіне Еуропа мен серпінді дамуға қол жеткізіп келе жатқан Азия-Тынық мұхиты өңірлері арасында тиімді байланыстырушы рөлін атқаратын қуатты бірлестіктің үлгісін ұсынуда.
Табиғи ресурстардың, капиталдардың, мықты адам әлеуетінің басын біріктіру Еуразиялық экономикалық одаққа индустриялық және технологиялық жарыста, инвесторлар тарту мен озық өндірістер құру жолындағы жарыстарда бәсекеге қабілетті болуға және ЕО, АҚШ, Қытай, Азия-Тынық мұхиты экономикалық ынтымақтастығы (АТЭС) сияқты маңызды ойыншылармен, сондай-ақ, өңірлік құрылымдармен қатар, жаһандық даму тұрақтылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Екіншіден, Еуразиялық экономикалық одақ болашақтағы интеграциялық үдерістердің өзіндік бір орталығы қызметін атқармақ. Яғни, Одақ қазіргі кезде бар құрылымдар – Кеден одағы мен БЭК-тің бірігуі жолымен қалыптасатын болады.
Үшіншіден, Еуразиялық экономикалық одақ – ашық жоба: оның қатысушылары Одаққа басқа әріптестерінің қосылуын қолдайды.
Бүгін Қазақстан үдемелі индустриялық-инновациялық даму бағытын ұстанып отыр. Болашақ ұлттық инновациялық экономиканың негізі ретінде заманауи өндіріс күштерінің жаңа құрылымы қалыптастырылуда. Сондықтан Еуразиялық экономикалық одақтың инновациялар мен қуатты технологиялық серпілістердің аумағы болғаны маңызды.
Тек интеграцияланып қана біздің еліміз халықаралық аренада бәсекеге қабілетті бола алады.
Еуразиялық экономикалық одақ құруда ерікті, тең құқықты интеграцияны, мемлекеттердің бірлескен тиімді экономикалық дамуын қамтамасыз ететін, елдерімізді әлемдік экономикада мықты шепке ілгерілететін шарттық-құқықтық база қалыптастыру қажет.
Барлық деңгейде шешім қабылдағанда консенсус қағидатын қолдану және бекіту, сондай-ақ, саяси интеграцияға жол бермеу міндетті шарттар болуы тиіс.
– Құрылатын Одақ барлық мемлекеттердің мүдделерін есепке ала отырып экономикалық дамуға тең жауапкершілікті қамтамасыз еткенде ғана берік және орнықты болады емес пе?
– Әлбетте. Бұл ретте, Елбасымыз бірнеше рет атап өткендей, біздің елдерімізді жақындастырушы негіз тек экономика болып табылады. Интеграцияның негізінде өзара тиімділік, теңдік пен эволюцияшылық, кезеңділік пен прагматизм, практицизм, саяси егемендіктің бұлжымастығы мен интеграциялық қадамдардың дәйектілігі жатуы тиіс.
Осы мамыр айының соңында Еуразиялық экономикалық одақ туралы шарт қабылдау жоспарлануда және Қазақстан, Ресей, Беларусь жаңа технологиялық тәртіпке бірлесіп секіріс жасау ниетінде. Бірақ, Қазақстан да, Ресей де, Беларусь те өзіндік ұлттық мүдделері бар тәуелсіз мемлекеттер болып қала береді.
– Тұшымды әңгімеңіз үшін рахмет.
Әңгімелескен
Самат МҰСА,
«Егемен Қазақстан».
