Соңғы сарын тудырған соны шығарма

Поэма тау суындай сарқыра­ған ғажап бір тасқынмен, үлкен екпінмен басталады ғой. Сол ек­піндеткен дауыста өкініш те жоқ емес. Алғашқы шумағының өзінде «қазақта қобызшының қалғаны сол» дейді. Молықбай аталарынан бастап қобызшы ғана емес, ақын, жырау, бақсы, емшілік қасиеттері де жоғары болған. Кісі көзімен көрмесе, құлақпен естіп сенбей­тін небір сұмдықтарды бойына сіңір­ген бұлар қазақ даласының қасиеті мен киесін, ескі жады мен күллі тылсым құпиясын ке­йінгіге жеткізушілер еді. Ілияс пен ұлы Мұхаң, Мұхтар Әуезов Молықбай қобызшыны еліне іздеп барып, шығармашылы­ғы­на арқау еткені тегін дейсіз бе? Біз тілге тиек етіп отырған поэма­дан бөлек, ақын Молықбай мұрасына дендеп бас қойған, ол тартатын күйлерді түгендеп, атын атап, түрін түстегенін біле­міз. Қасиетті даланың қастерлі ұлы – сол Молықбайды, молық­байларды тұншықтырып, құр­туға айналғанын ақын күні бұ­рын сезіп-білгендей көрінеді поэмадан. Олай дейтініміз, қазақ даласында ең бірінші қудаланып, репрессияға ұшырағандар да осы күйшілер. Бұлар ескіні оятып, ежелгі рухты тірілтушілер, анығын айтқанда. Олардың кө­бін 1930 жылға дейін қырып жі­бер­генге ұқсайды Кеңес би­лігі. Арқа даласында мұның мы­са­лы көп. 1928-1929 жылдары сұ­рау­сыз атып кете берген домбы­ра­шы, күйшілерді. Арқада сол күй­­ші­лер арасынан Алла сақтап, аман қалғандардың арасынан кейінге жеткені Әбікен Хасенұлы сияқты бірді-екілісі ғана. Денін 30-шы жылға дейін атып таста­ған. Аталған поэма­ның кейіпкері Молықбай қобызшы ­да сол 30-жыл­дан әрі аспаған.

Күйшілер деп жалпы атаға­нымызбен, бұлардың көбіне күй­шілікпен қатар даланың небір тылсым қасиеттері қонған, асыл рухты өзінен кейінгіге жал­ғас­тырушы, Тәңірінің ерекше жа­рат­қан адамдары. Халықтың қасиетін сақтаушылар. Оны мы­на поэмадан да көруге болады. «Жай­лауда ала қарлы Амантекше, қар­латып, жаңбырлатып, нөсер төк­се, тоқсыртып кәрі аршаны от маздатқан, шал үйін сағынушы ек біз ерекше», дейді автор. Демек, балалар жиі соғып, Молықбайдың күйі мен әңгімесін тыңдап тұрған. Бұл және қазақ даласында ежелден бар үрдіс болса керек. Сол арқылы тәрбиелен­ген, рух көтерген, таным-түйсігі қалыптасқанын аңғарамыз қазақ баласының. Ол одан кейін Кеңес өкіметіне қып-қызыл «кедергі» болмай қайтсін?

Автор поэманың басында-ақ Молықбайды ерекше шабытпен, буырқанған күшпен жырлап, аса ыждағаттылықпен таныстырады. «Қобызшы ол «Көк көбікті» күрілдеткен» деп күйшінің қо­бызшылығы мен тартқан күй­лерін қайта-қайта қайталап, оқыр­ман­ның жадына берік тоқуға ұм­тылады. Поэманың бірінші бө­лі­мінен бесінші бөліміне дейін туынды күйдің ырғағымен, тылсым күшпен жазылғаны сезіледі. Кей тұстарында, әсіресе, бірін­ші бөлімін ынты-шынтысымен оқыған жан беймәлім бір са­рындардан хабар келгендей тұ­шынуы бек мүмкін. Музыка тілі, қобыздың үні түрткілейді түй­сікті. Екінші бөлімінде күйші балаларға «Бозінген» күйінің аңы­зын әңгімелейді. Күймен бірге бақсының жанында әдебиет те өмір сүріп, жас балалардың жадына көшіп отырған деген сөз. Бұл «Бозінген» күйінің аңызына Ілияс Жансүгіров тегін тоқталмайды поэма арасында. Онда «бай бопты Бағлан атты» деп, байдың түйесін баққан Қаусылғазының есіміне дейін атап, көшіп-қонып жүрген жеріне шейін түгендеп жеткізеді. Сөйтеді де көп түйе арасындағы боз тайлақтың қасиетін айтып, соны қайыту жолында бақсы ойнат­қанына тоқталады. «Бақсы ойнап күңірентсе де қобыз үнін, Қойқаптан қозғағанда Қор­қыт жынын» деп қазақ дала­сын­да қобызшылық пен бақ­сы­­лық Қорқыт заманынан бері ке­ле жатқанын аңғартып өте­ді. Осын­дағы бозінгеннің аңы­зы қазақ сахарасында қанша шы­ғар­маға арқау болмады? Мұны бірінші болып хатқа жазған Ілияс та емес шығар, мүмкін сол кісі шығар. Әңгіме – ел ішінде аңыздың неше тарау болып түрленіп, көшуін­де. Кез келген шығарма, мейлі ол күй, мейлі өлең, басқа болсын, ол аңызымен құдіретті. Құлаққа аңызымен сіңімді, аңызымен сан тарау, мың салалы. Сондығы­мен де туынды ұлы болмақшы. Соңынан аңыз, әңгіме ермеген ақын мен батыр жоқ. Олай болса, олардың ақындығы да, батырлығы да күмәнді көрінер еді. Сол сияқты осы бозінгеннің аңызы әр шығармада әртүрлі болып түрленіп, уақыттан уақытқа көшіп келеді.

Осылайша, күйдің тылсым құдіреті мен аңызын қатар алып келе жатады да, бел ортадан үзе­ді автор. Толық суреттеп кетпей, поэманың бесінші, соңғы бө­лімінде шығарманың белін кү­тір еткізіп сындырып, Кеңес за­манының үнін кіріктіріп ала жө­неледі. Заман сыры басқаша сипат алып бара жатқанын, оркестр келгенін, Молықбай дәуірінің аттан ауып қалғанын, анығында аттан аударғанын емеурінмен жеткізеді және осы соңғы бө­лімде оқиға желісімен бірге шы­ғар­маның үн әуезі, күй үніндей үйлес­кен даусы да кілт үзілгенін аң­ғарамыз. Сөйтсе де, «Жалғыз үн, жарық қобыз, Молықбай шал тартар ма керек күйді – көкей ­тескен?..» дейді.

Күйге суарылған, содан өріс алған шығарма күшті, ондағы емеу­рін одан да тереңірек сезі­леді...