Әлеуетіміз – ертеңіміздің кепілі

Биыл жалпы дүние жүзінің экономикасы секілді Қазақстан экономикасы да көптеген қиындықты бастан кешіріп жатыр. Ресей мен Украина арасындағы соғыстың салдары бүкіл әлем елдерінің жағдайына кері әсер етіп отырғаны белгілі. Оның себебін неден көріп отырмыз? Біріншіден, бүкіл әлемде, оның ішінде Қазақстанда азық-түлік бағасы күрт өсті. Екіншіден, логистикалық қарым-қатынастың қиындай түсуін айтар едік. Үшіншіден, екі ел арасындағы соғыстың салдарынан Украинадағы кейбір өндіріс орындарының жойылуы мен Ресейдегі көптеген шетелдік компания өз қызметін тоқтатуы кесірінен осы елдерде өндірілетін өзімізге қажетті көптеген тауарды ала алмай отырмыз. Осындай басты-басты себептер Қазақ­стан экономикасына көптеген ауырт­палық әкелгені – басы ашық ақиқат. Осы тұрғыда біздің алдымызда үлкен сұрақтар тұр: «Қазақ елінің экономикасы болашақта қандай болады?», «Алды­мыздан шыққан қиындықты жеңуде Қазақстан экономикасының әлеуе­ті қандай?». Бүгін біз осы сұрақтар төңіре­гінде оқырмандармен ой бөліссек дейміз.

Жалпы, дүние жүзінің экономикасы болжам бойынша жыл басында белгіленгеннен 1 пайызға төмен болады деп айтылуда. Бұл, әрине, өте үлкен көрсеткіш. Соғыстың салдарынан Украина экономикасы 30 пайызға, Ресей мен Беларусьта 5-6 пайызға құл­ды­райтыны қазірдің өзінде белгілі болып отыр. Мұның өзі сол елдердің эконо­микасымен бұрыннан тығыз инте­грацияланған Қазақстан экономикасына кері әсерін тигізетіні айтпаса да түсінікті. Оның үстіне, олардың бәрі де – біздің сауда-экономикалық қатынас жасайтын дәстүрлі әріптестеріміз.

Бұдан бөлек, Қазақстанның ең үлкен сауда қатынасын жасайтын көршілес Қытай мемлекеті де биыл едәуір қиын­дыққа душар болып отыр. Мәселен, екінші тоқсанның қорытындысы бойын­ша, Қытай экономикасының өсу қар­қыны бар-жоғы 0,5 пайызды құрады. Бұл ол елде биыл экономика өсімі жоқ деген­мен пара-пар. Үшінші тоқсандағы көр­сетк­іш те осы ойымызды дәлелдей түседі.

Қытай дүние жүзіндегі ең ірі мемле­кеттің бірі болғандықтан бұл елде орын алып отырған осы жағдайдың бәрі тек Қазақстан емес, басқа елдерге де кері ықпалын тигізері даусыз. Шынында да Қытай экономикасының біраз саласында дағдарыс бар. Мысалы, Қытай мемлекеті 1 млрд 200 млн тоннадай болат өндіретін еді. Соның 1 млрд тоннасын өздері тұтынатын. Бірақ құрылыс саласы мен машина жасау өнеркәсібіндегі дағдарысқа байланысты олардың металл тұтынуы күрт төмен­деді. Соның салдарынан әлемдік нарық­та металдың бағасы арзандап кетті. Қазақстан Ресей мен Қытайдың ортасында орналасқандықтан екі жақтағы көр­ші мемлекеттің ішкі жағдайы бізге айтар­лықтай әсер еткенін айтпай кетуге болмайды. Дегенмен де, көрші мемлекеттермен салыстырғанда биылғы Қазақстан экономикасының өсу қарқыны қалыптасқан жағдайды ескеретін болсақ, қанағаттанарлық деңгейде деп айтуға болады. Болжам бойынша, осы жылды біз экономикалық өсу көрсеткішін 3 пайыздық өсумен аяқтаймыз деп отырмыз және бұған нақты негіз де бар.

Осындай жетістіктің сыры неде? Қазақстан экономикасының тұрақты дамуына қандай жағдайлар әсер етуде? Осы сұрақтарға жауап берейік. Біріншіден, Қазақстан өзінің егемендік алған алғашқы күндерінен бастап ашық экономикалық саясат ұстанып келеді. Ақиқатын айтар болсақ, дәл осы фактор біздің экономикалық әлеуетіміздің алғышартындай көрінетінін қазір дәлелдеудің қажеті жоқ. Оның үсті­не, тоқсаныншы жылдардың өзінде Қазақстан ТМД елдерінің ішінде ең ал­ғаш­қы болып экономикасын нарықтық қаты­настардың барлық канондарына сай көшірудің заңнамалық базасын жасай білді. Соның нәтижесінде, елімізде нарықтық қатынас кең қанат жайды. Ал бұл факторды экономикалық әлеуетіміздің бастауы болды деп батыл айтуымызға болады.

Бұған қоса, еліміздің стратегиялық сауатты сыртқы саясаты Қазақстанның тұрақты ішкі дамуының маңызды кепіліне айналғанын да атап өткен жөн. Ресей, Қытай, Еуропалық одақ және Америка Құрама Штаттары секілді ірі державалардың геосаяси мүд­де­лері­нің тоғысында тұрған Қазақ­стан барлық орталықпен теңдей қарым-қатынас орната алды. Қазіргі таңда әлем Қазақ­станды стратегиялық тұрақты­лық пен қауіпсіздікті нығайтуға елеулі үлес қосқан халықаралық қатынас­тардың беделді субъектісі ретінде танып отырғаны – біз үшін үлкен мақ­таныш. Айтары жоқ, олар Қазақ­станның экономикалық әлеуетін толық мойындағаны да – тарихи факт.

Ең бастысы, еліміздегі өңірлердің экономикалық-әлеуметтік әлеуеті мен өмір сапасы біртұтас Қазақстанның тұрақты әрі тепе-тең дамуына ықпал етіп келеді. Бұл – өте маңызды көрсет­кіш. Өйткені әр өңірдің гүлденуі – Қазақ­станның гүлденуі. Сондықтан да алдағы уақытта әр өңір өзіндік бренд, өзіндік даму ерекшеліктері, экономикалық бағыттылығы бар аймаққа айналуға тиіс. Экономикалық қуатты әрі әлеуметтік жағынан жоғары дамыған күшті өңірлер Қазақстанның тұрақты дамуының кепілі болып отырғанын дәл қазір ешкім де жоққа шығара алмайды.

Әлемдік мұхиттан алыс орналасуы осыған дейін Қазақстанның ең әлсіз жері ретінде қаралып келді. Алайда еліміз бұл олқылықтың да орнын толтыра білді. Елімізде көлік инфрақұрылымының ауқым­ды жаңғыртылуы, соның ішін­де жаңа автожолдар мен темір жол­дар құры­лысы, сондай-ақ порт қуатты­лық­тарын дамыту арқылы Қазақ­стан Еуропа мен Азия арасындағы құр­лық көпіріне айналды. Шынында да, Қазақ­стан соңғы жылдары басқа елдерге де осы­лайша өз әлеуетін дамытудың үлгісін көрсете бастады десек, артық айтқандық емес.

Әрине, елдің экономикалық әлеуеті туралы айтқан кезде біз ең алдымен сол елдің адами капиталының өсіп, жетілу деңгейін басшылыққа алуы­мыз керек. Керек десеңіз, бұл – ең қас­­тер­лі көрсеткіш. Біз әлем алдында ашық экономикалық саясат жүр­гізу­дің арқасында жастарымызды алыс-жа­қын шетелдерде оқытып, тәжі­рибе жи­нақтауға қол жеткізе білдік. Со­ның нәтижесінде, қазіргі кезеңде Қазақ­станның адами капиталының өсу деңгейі көршілес көп мемлекетпен салыстырғанда көш ілгері тұр. Бір анық: экономиканы алға жылжытатын ең алдымен адам капиталы екенін ескеретін болсақ, онда бұл тұрғыда бізде үлкен әлеует бар екенін айтуға болады.

Ел экономикасының тұрақты дамуына себеп болып отырған екінші нәрсе Қазақстан экономикасы инфрақұры­лымының қарқынды дамып келе жатқаны деп айтар едік. Елімізде соңғы жылдары халықаралық стандартқа сәйкес келетін автомобиль жолдары сапалы әрі тез салынды. Нәтижесінде, территориямыз кең-байтақ және аймақтардың арасы шалғай жатқанына қарамастан, автомобиль көлігімен жүк тасымалы арта бастады. Оған қоса, аймақтардың бір-бірімен сауда-саттық қарым-қатынасы жақсарды. Ең бастысы, ішкі нарықта жүк тасымалының өзіндік құны арзандады. Бұл – елімізде бизнестің қарқын жаюына әсер ететін бірден-бір әлеуеттік күш.

Сонымен бірге Қазақстанда цифрлық инфрақұрылым да қарқынды дами бас­тады. Көптеген халықаралық зерттеу институттарының болжамы бойын­ша Қазақстанның цифрлық инфрақұры­лымының даму көрсеткіші әлемдегі 90 елдің арасында 20-орынға шықты. Оның үстіне, Қазақстанның цифрлық индустриясы қарқынды дамып келе жатқанын бүкіл дүниежүзі мойындап отыр. Соның арқасында қазір Қазақстанда бизнесті онлайн режімде тіркеуге және жүргізуге болады.

Көптеген ақша – төлем процесін цифрлық технологияларды пайдаланып, үйде отырып-ақ онлайн режімде жасайтын дәрежеге жеттік. Мұның өзі – Қазақстанның осы саладағы әлеуетінің қарқынды дамып келе жатқанының бірден-бір дәлелі және бұл үрдіс барған сайын Үкіметтің де, жергілікті атқару органдарының да назарында тұрғандықтан үнемі даму үстінде. ІТ саласында көптеген маман даярланып, осы салада жаңа бизнес нысандары ашылып жатыр. Бұл әлеуетіміз де ел экономикасының дамуына өзіндік үлесін қосары сөзсіз.

Біз елдің әлеуеті туралы сөз қозғаған кезде дүние жүзінде мойындалған өзі­міз­дің банк жүйеміз туралы да айтуы­мыз керек. Ол – экономиканың күре­тамыры. Тек сыртқы елдерге, өзіміз­дің ішімізде жылдам заманауи дең­гейде қызмет көрсете алатын жағдайда ғана экономикамыз тұрақты дамиды. Сон­дықтан да банк секторында өте жоғары бәсекелестік қалыптасқан. Соның нәтижесінде, банктер бір-бірімен жарыса отырып, жаңа технологияларды, оның ішінде цифрлық технологияларды өз тәжірибесінде кеңінен енгізіп жатыр. Осының өзі бизнестің жақсы дамуына жол ашатыны сөзсіз.

Тағы бір басты мәселеге тоқталайық. Кез келген мемлекеттің экономикасы тұрақ­ты дамуы үшін онда жеткілікті энер­гия көздері болуы керек. Тағы бір осы экономикалық әлеуетіміздің ішін­де бірінші орында электр қуатымен қамта­масыз ету мәселесі тұр. Бұл жерде де Қазақстанның әлеуеті өте зор екенін айта аламыз. Біздің елімізде 24 ГВт қондырылған қуат көзі бар. Және дәл қазір елімізде өндірістің дамуына тұсау боларлықтай энергия тапшылығы байқалған емес. Дегенмен өндірісті әрі қарай қарқынды дамыту үшін энергетика саласына үлкен көңіл бөлінуде. Екібастұздағы энергия өндіретін қуатты компанияларымызды одан әрі дамытып, жетілдіру – күн тәртібінде тұрған келелі мәселе. Ол өз кезегінде шешіледі де. Бұған қоса, Қазақстанда энергияның балама көздерін дамыту мәселесі де өткір қойылып келеді. Алғашқы нәтижелер де жоқ емес. Қазір жалпы елімізде өндірілетін электр қуатының үш пайыздан астамы осы балама көзден алынып отыр. Жел мен күн энергиясын өндіру бізде бірте-бірте аяғынан тұрып келеді. Болашақта атом электр стансасын салу да жоспарланып отыр. Мұның бәрі – Қазақстан экономикасының әлеуетін арттыруға бағытталған жұмыстар. Біз тек осы арқылы ғана экономиканың қарқынды дамуына жол ашамыз.

Еуропалық одақ атом энергетикасын «жасыл» технологиямен теңестіру мәселесін қарап жатыр және олар газды да, атом энергетикасын да «жасыл» технологиямен теңестіргелі отыр. Сондықтан Қазақстанның алдында атом электр стансасын салудың барлық алғышарты бар және бұл мәселемен айналысу өте маңызды. Біз АЭС салатын болсақ, ол сенімді қуат жеткізуші және Қазақ­станның энергия жүйесін­де ма­невр­лер­ге икемді болуға тиіс. Үкімет 2035 жылға қарай елдегі электр қуатының 6 пайыз генерациясын атом энергетикасына айналдыруға ниетті. Бұл бізге жақын келешекте электр энергиясымен жабдықтау бойынша бүкіл қажет­тілігі­мізді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Атом энергетикасын дамыту АЭС салу ғана емес, онымен бірге инженерияның құ­лаш жаюы екенін ұмытпауымыз керек.

АЭС салғанша күн мен жел энергетикасын неге дамытпаймыз? Осын­дай сұрақ туындауы да заңдылық. Бұл мәселені де басын ашып айтқан дұрыс болар. Біріншіден, мәселе бағаға байланысты. Жаңартылатын энергия көздерінің қазіргі тарифі, әрине, біздің қолданыстағы дәстүрлі стансалардағыдан қымбат. Екіншіден, өкінішке қарай, жаңартылатын энергия көздері маневрге икемсіз, стансалардың тірегіне айнала алады деуге де келмей­ді. Яғни үзіліссіз қуат бере алмайды. Өйткені табиғаттың жаратылысы солай – не үнемі жел соғып тұруы керек, не үнемі күн шығып тұруы шарт. Әрине, жел мен күннен алатын қуатты да кең көлемде пайдалануға болады, бірақ ол үшін энергияны жинақтайтын инфрақұрылым жасау керек. Дейтұрғанмен, бұл технология әлі жеткілікті дамып үлгерген жоқ. Оның үстіне, өте қымбат.

Қазақстан жағдайында атом қуаты­ның орнын газ да баса алмайды. Біз бұл салада көміртегі бейтараптығы тура­лы саясат ұстанып отырған елміз. Көмір жағатын үлкен стансаларды жобалай алмаймыз. Мұндай талаппен тек газды жағуға болады. Қазақстанның энергетикалық теңгеріміне 20 ГВт энергия керек десек, оның бәрін газбен жабу үшін орасан мол газ керек. Қуаты 1 ГВт болатын станса жұмыс істеуі үшін шамамен 2 млрд текше метр газ қажет. Жо­ғары­дағы қуатты газдан алатын болсақ, бізде ондай мөлшердегі шикізат та жоқ. Оның үстіне, біз газды өңірлерді газдандыруға жұмсап жатырмыз. Газ – мұнаймен біріктіріп, басқа да өнімдер алуға таптырмайтын шикізат. Осының бәрін ескерсек, бізде атом энергетикасын дамытудың үлкен әлеуеті бар.

Бұл тақырыпта тағы бір ерекше мән беретін жайт, елімізде сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселесі күн тәртібіне өткір қойылуы керек. Бұл мақ­сатта да Қазақстанда соңғы жылдары Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен ауқым­ды шаралар іске асырылуда. Өзінің билікпен жақын байланысын пайдала­нып, бизнесте үстемдік жасап жүрген оли­гарх­тардың іс-әрекеттерін шектеу немесе «бармақ басты, көз қысты» тәсілін пайдаланып, шектеулі ресурстарды өзіне тиімді бағамен алып кету фактілеріне де тосқауыл қойыла бастады. Президент бизнестің барлық тұлғасына бірдей тең жағдай жасауды тапсырып отыр.

Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес адами факторды азайту мақсатында мемлекеттік бақылаудағы тәуекелдерді басқару жүйесі автоматтандырылды. Соның нәтижесінде, бақылау және қадағалау органдары бизнестің неғұрлым проблемалы субъектілеріне шоғырланды. Бұл ретте заңға бағынатын кәсіпкерлерге әкімшілік қысым төмен­дейді. Бәсекелестік аясын елеулі түрде кеңей­тіп, барлық кәсіпкер үшін шын мәнін­де тең мүмкіндіктер туғы­зып, моно­­по­­лия­ландыру тоқтатылады. Өңір­лер­де шағын және орта бизнеске басымдық беріледі.

Мемлекеттік қолдау шараларын ұсынудың тиімділігі мен ашықтығын арттыруда көптеген жаңа міндет те тұр. «Самұрық-Қазына» қорында сатып алуды жүзеге асырудың жаңа тәртібінің жобасы әзірленді. Ол бірінші кезекте сатып алудың ашықтығын арттыруға және оңайлатуға, жергілікті өндірушілер мен жеткізушілерді қолдауға бағытталған. Бұл шаралар 10 мың шағын және орта бизнес субъектісіне көмектесуге мүмкіндік береді.

Үкімет отандық кәсіпкерлер кеңесі­мен бірге инвестициялық ахуалды және бизнес ортаны әрі қарай жақсартуға бағытталған шараларды іске асыруда. Сондай-ақ инвестициялық саясаттың жаңа тұжырымдамасы әзірленді.

Банк жүйесі арқылы экономиканы түзету біршама жақсарып келеді. Жалпы, Ұлттық банк басқа мемлекеттермен салыстырғанда қатаң монитарлық саясат жүргізіп отыр. Мұның өзі де валюта нарығындағы жағдайдың тұрақталуы­на септігін тигізеді. Сондықтан банк жүйесінің дамуы да, инвестицияның көптеп келуі де ел экономикасының алдағы уақытта қарқынды дамуына жол ашатыны даусыз.

Тағы бір айта кететін мәселе, елімізде ашық экономикалық саясат жүр­гізілуінің нәтижесінде, көптеген инвестор басқарудың жаңа корпоративтік қағидалары мен принциптерін алып келді. Ұзақ жылдар бойы жүргізіліп отырған осы корпоративтік саясаттың нәтижесінде Қазақстанда жаңа буын менеджерлер қалыптасты. Олар – нақты экономикаға бейімделген және басқарудың заманауи корпоративтік принципін жетік меңгерген азаматтар. Осының арқасында біздің көптеген жеке немесе квазимемлекеттік компанияларда қазір корпоративтік басқару жүйесі көршілес мемлекеттердің біразы­мен салыстырғанда анағұрлым алда. Мұ­ның өзі компаниялардың тұрақты да­мып, қандай қиындықтардан да абыроймен шығуына мүмкіндік береді. Өйт­кені Қазақ­стандағы көптеген компа­ния­­дағы менеджмент дүние жүзінің алдыңғы компанияларында қолданы­латын принциптерге сүйеніп жұмыс істеп келеді.

Корпоративтік басқарудың ең соңғы жаңа әдістерін пайдаланудың нәти­жесінде отандық компанияларда кор­руп­­цияның элементтерін жоюға жол ашылды. Жалпы, коррупциямен күресу күш­тік құрылымдардың ғана ісі емес, соны­мен қатар басқарудың жаңа кор­пора­тив­тік элементтерін кеңі­нен енгізу өнді­ріс­тегі шешімдердің қабылдануы­ның ашық­тығын қамтамасыз етеді. Сон­дық­тан бір жағынан күштік құры­лым­дардың табандылығы, бір жағынан озық корпоративтік басқару арқылы ғана біз сыбайлас жемқорлықты жеңе аламыз.

Сыбайлас жемқорлық демекші, елі­мізде мемлекеттік сатып алу процесі толы­ғымен электронды форматқа көші­ріл­ді. Бүкіл процесс айқын және барлы­ғына қолжетімді. Қабылданған іс-шара­лардың нәтижесінде соңғы жылдары бір көзден тікелей сатып алу үлесі 64 па­йыздан 39 пайызға дейін қысқарды. Осы жы­лдан бастап тікелей сатып алудың тағы 6 негізі заңнан алынып тасталды.

Әділетті Қазақстанды құру – Қазақстан халқының ортақ міндеті. Президенттің аталған бастамасы жалпыұлттық идеяға айналуы үшін ең алдымен әрбір қазақ­стан­дық өзінің сана-сезімін өзгертуге дайын болуға тиіс. Біз Мемлекет басшысы жүзеге асырып жатқан реформалардың куәсіміз. Әрине, бір күннің ішінде немесе қысқа кезеңде елді өзгерту қиын. Оған барлық салада жүйелі өзгеріс қажет. Дегенмен бізде материалдық тұрғыдан да, зияткерлік тұрғыдан да қажетті барлық ресурс бар.

Экономикадағы ашықтық, қолжетім­ділік және әділдік – міне, дәл осы қағи­далар қарапайым халықтың сенімін қайтарып, нығайта алады. Президент көп­теген реформа жасап жатыр. Жүзеге асқан­дары да бар, уақытты қажет ететін дүние­лер де бар. Сондықтан да дәл қазір елде жа­салып жатқан барлық бастама бізді жаңа жеңістерге бастайтынына және эко­номикалық әлеуетіміздің бұдан да зор боларына жол ашатынына күмән келтірмейміз.

 

Жақсыбек ҚҰЛЕКЕЕВ,

мемлекет және қоғам қайраткері