Алқабилер соты сенімді арттыра ма?

Депутаттар отырыс басталмастан бұрын «АрселорМиттал Теміртау» АҚ-ға тиесілі Ленин атындағы шахтадағы апатта қаза тапқандарды бір минут үнсіздікпен еске алды. «3 қарашада Қарағанды об­лысының Шахтинск қала­сындағы шахтада болған апат­тың салдарынан 5 адамның қаза тапқаны бәрі­мізге белгілі. Депутаттық кор­пустың атынан қайтыс бол­ған кеншілердің отбасы мен жақын­дарының қайғысына ортақ­тасып көңіл айтамын», деді Мәжіліс Төрағасы Ерлан Қошанов.

Жалпы отырыста «Қазақстан Республи­касының Қылмыстық-процестік кодексіне сот алқа­билердің қатысуымен қарай­тын істер санаттарын кеңейту мәселелері бойынша өзгерістер енгізу туралы» заң жобасы қаралды. Аталған мәселе жө­нінде Жоғарғы соттың қыл­мыс­тық істер жөніндегі сот алқасының төрағасы Әбдірашид Жүкенов баяндама жасады.

«Еліміздегі алқабилер соты – 2007 жылдың 1 қаңтарында енгізіліп, 15 жыл бойы жұ­мыс істеп келеді. Бұл – біз­дің сот жүйесін дамыту бағытында өте маңызды шара. Алқабилер соты қылмыстық процестің негізгі қағидаттарын: жарыспалық пен тарап­тардың теңдігі, кінәсіздік пре­зумпциясын және басқа да қағи­даттарды бекітуде маңызды рөл атқарады. Қазір алқабилер соты қараған істер бойынша 10 пайызына дейін ақтау үкімін шығарады.

Ал жалпы соттарда бұл көрсет­кіш 1,5-2 пайызды ғана құ­райды. Алқабилердің қарауы­на жататын істер бойынша сотқа дейінгі тергеудің сапа­сы әлдеқайда жоғары. Тараптар сот талқылауында белсен­ділік білдірді. Алқабилердің соты – билік пен халықты жақын­дастыруды қамтамасыз етеді, қоғамның құқықтық деңгейі мен құқықтық мәдениетін, сондай-ақ сотқа деген сенімді арттыруға ықпал етеді», деді Ә.Жүкенов.

Жоғарғы сот өкілінің сөзіне сүйенсек, 2007-2009 жылдары алқаби­лер өлім жазасы мен өмір бойына бас бостандығынан айы­ру жазасы тағайында­латын қылмыстар бойынша істерді қараған.

«Осы кезеңде алқабилер қатысқан істердің саны жылына шамамен 50-ге жеткен. 2010-2012 жылдар аралығында алқабилер соты қарайтын істер санаты бүкіл аса ауыр қыл­мыстарға кеңейтілді. Мұн­дай қадам алқабилердің қатысуымен қаралатын істердің 10 есеге өсуіне әкелді. Істердің саны жылына 300-ден асты. Бұл – соттар қараған барлық аса ауыр қылмыстық істердің 14 пайызы», деді Ә.Жүкенов.

Спикердің мәліметінше, 2013 жылы алқабилер соты қарайтын істер азайтылған. Сөйтіп, олардың қарауына тек өлім жазасы мен өмір бойына бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалатын істер ғана қалдырылды.

«Мұндай өзгеріс алқабилер қатысатын істердің күрт төмендеуіне әкелді. Жылына шамамен 50-60 іс қаралды. 2015 жылы «100 нақты қадам» Ұлт жос­парының шеңберінде алқа­билер қарайтын істер санаты кеңейтіліп, аса ауыр қылмыстар қосылып, 14-ке жетті. 2023 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілетін 2019 жылғы 27 желтоқсандағы заң арқылы алқабилер соты қарай­тын істер тағы 16 құрамға көбей­тілді. Осылайша, келесі жыл­дан бастап алқабилер 31 түр­лі істі қарайды», деді Ә.Жүкенов.

Жаңадан ұсынылған заң жобасында алқабилердің құзы­ретіне тағы 13 ауыр қылмысты қарауға беру көзделген. Бұл құжат 2024 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енбек. Атап айтқанда, Қыл­мыстық кодекс­те қарас­тырылған адамның дене мүше­­лерін заңсыз алу, азаптау, рейдерлік, меди­циналық қыз­меткердің әрекеттерінен абайсызда екі немесе одан да көп адамның өліміне әкелу, ауыр салдарға әкелген балық пен басқа да су жануарларын заңсыз аулау секілді қылмыстар бар.

Сонымен қатар ауыр сал­дарға әкелген заңсыз аң аулау, көлік құралын басқарғанда абайсызда екі немесе одан да көп адамның өліміне әкелген жол-көлік оқиғасы, көлік құралын мас күйде басқарып екі немесе одан да көп адамның өліміне әкелген жол-көлік оқи­ғасы, көлік құралын басқару құқығынан айырылған және мас күйде көлік басқарғанда адамның өліміне әкелген жол-көлік оқиғасы алқабилердің қарауына беріледі.

Жалпы отырыста депутат­тар бірқатар заң жобасын жұмыс­қа алды. Олардың қатарын­да еңбек даулары мен жан­жалдарын шешу тәртібін оңай­ла­ту­ға, есірткі, психотроптық заттардың және олардың прекурсорларының заңсыз айналымына қарсы іс-қимыл мәселелеріне қатысты құжаттар бар. Сондай-ақ жайылымдық жерлерді пайдалану, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық мәселелері жөніндегі заң жобалары да қаралмақ.

Жиында депутат Дмитрий Легкий ант берді. Депутаттар оны Мәжілістің Әлеуметтік-мәдени даму коми­тетінің құрамына сайлады.

Жиын соңында депутаттар тиісті мемлекеттік мекемелер басшыларына сауалын жолдады. Ерлан Саиров Премьер-Министр Әлихан Смайыловқа жолдаған депутаттық сауалында ауыл шаруашылығын субсидиялауға қатысты мәселе көтерді.

«Ауыл шаруашылығы министрлігі бүгінде субсидия­лау жүйесінде мемлекеттік қолдаудың бірқатар шарасын алып тастауды, одан бас тартуды көздейтін, кейбір жеңіл­діктерді кредит беру және инвестициялық субсидиялар­мен алмастыратын жаңа тәсіл­дер әзірледі. Осы өзгерістердің қатарында инвестициялық субсидиядан құрылыс-монтаждау жұмыстарын субсидиялауды жою ұсынылады. Бұл инвес­тициялық субсидияны тиімсіз етеді, ал жалпы саланың өзі инвестициялық тартымсыз. Qoldau.kz порталының талда­малық деректері бойынша, тауар субсидияларын алушылар – жыл сайын шамамен 35-40 мың ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері. Егер шағын және орта бизнеске жататын әрбір кәсіпорын қызметкерлерінің орташа саны шамамен 40-60 адамды құраса, онда тұтастай алғанда субсидиялаудың бұл түрі 1,8 миллионнан астам адамды тұрақты жұмыс орнымен және жалақымен қамтамасыз етеді. Қаншама адам отбасы министрліктің шолақ шешім­дерінен зардап шегеді?», деп алаңдады Е.Саиров.

Депутаттың айтуынша, тауарлық субсидияларды жер­гілікті деңгейге беру бірін­ші кезекте қажетті өнімдерге бағаның өсуіне, оларды өндіру көлемінің төмендеуіне, жұмыс орындарының қысқаруына әкеп соғады. Осылайша, бұл импорт көлемінің өсуіне, еліміздің азық-түлік қауіпсіздігіне қатер төндіреді.

Динара Закиева Премьер-Министрдің орынбасары – Қар­жы министрі Ерұлан Жа­мау­­баевқа жолдаған депу­тат­тық сауа­лында отбасын қол­дау орта­лықтарын көбейтуді ұсын­ды. Депутаттың айтуынша, қа­зір­­гі таңда қазақстандық 6 млн 750 мың отбасының жарты­сы­на жуы­­ғына қолдау қажет.

1 145 100 от­басы дағдарыс жағ­­да­йын­да тұ­рып жатыр, ал 1 592 600 отбасы өте қиын жағдайда.

«Аталған санаттағы бар­лық отбасына кешенді көмек, әлеуметтік оңалту, сүйемелдеу, жұмысқа орналасуға көмек көрсету, құжатын реттеу, жәр­демақылар, төлемдер, АӘК және басқа да қызметтер қажет. Сондықтан барлық қызметті бір терезеде алуды қамтамасыз ету үшін еліміздің әр ауданында инфрақұрылым, атап айтқанда, Отбасын қолдау орталық­тарын құру қажет. Қазір елдегі 220 ауданға 47 орталық бар. Мысалы, Түркістан облысында 14 аудан мен үш қала, 2 миллионнан астам халық бар. 330 мың отбасы төтенше қиын және дағдарысты өмірлік жағдай­да тұрады, облыста зорлық-зомбылық деңгейі де жоғары. Облыс бойынша тек екі дағдарыс орталығы бар, бір Отбасын қолдау орталығы енді ашылып жатыр. Үшеуі де Түркістан қаласында орналасқан. Өмірлік қиын жағдайға тап болған отбасының, балалы әйелдің шалғайда жатқан ауылдан орталық іздеп жүздеген километр жүріп баратын не күші, не қаржылық мүмкіндігі жоқ», деді Д.Зәкиева.

Әмірхан Рахымжанов Премьер-Министр­дің бірінші орынбасары Роман Склярға жолдаған депутаттық сауалында «Қалбатау – Майқапшағай» және «Талдықорған – Қалбатау – Өскемен» автомобиль жолдарын қайта жаңарту қашан аяқталатынын сұрады.

«Үкімет сағатында айтыл­ған автомобиль жолдарына қатысты орынды сынға қара­мастан, жауапты тұлғалар нәтиже шығарып жатқан жоқ. «Баяғы жартас – сол жартас». Қазақстандық мердігерлер­дің немқұрайлығының, сыбайлас жемқорлық сипаттағы тәуекелдері кесірінен жұмыс қарқындылығы байқалған емес, ал пандемия кезінде тіпті тоқтап қалды. Бес жыл бұрын бастал­ған құрылыстың ұзаққа созылуы жергілікті тұрғындардың наразылығын тудырды», деді Ә.Рахымжанов.

Құрылысты жүргізу ба­рысындағы басқа да кемші­лік­терге тоқталған депутат Үкі­мет­тің нысандарды аяқтау үшін қандай шара қолданып жатқанын сұрады. Сондай-ақ магистраль құрылысы қашан аяқталатынына алаңдаушылық білдірді.

Бұдан бөлек, тағы бірнеше депутат тиісті мемлекеттік мекемелер басшыларына депутаттық сауалын жолдады.