Сейітқали Меңдешев – 1916 жылы қазақ даласындағы патшаның «бұратана халықтарды» майданның қара жұмысына алу туралы жарлығына қарсы бой көтерулердің ұйымдастырушысы. 1918 жылдан Хан ставкасында тұрып, жалпы Бөкей ордасында, кейін Қазақстан көлемінде Кеңес үкіметін орнатуға белсене араласты. «Хан Ордасы» ауылындағы Сейітқали Меңдешев тұрған үйі күні бүгінге дейін сақталған. Қазіргі таңда бұл ғимарат республикалық маңызы бар ХІХ ғасырдың тарихи-архитектуралық ескерткіші. 1917 жылы 25 қазанда Петербургте Кеңес үкіметі орнағасын, 38 күннен кейін, Сейітқали Меңдешевтің осы үйінде Астрахань большевиктерінің қатысуымен жасырын жиын өтіп, онда Бөкей ордасында Кеңес үкіметін орнату жөнінде шешім қабылданды. Ертеңіне, 2 желтоқсан күні қала және ауыл тұрғындарының қатысуымен митинг өткізіліп, Хан Ордасында тұңғыш қазақ жеріндегі Кеңес үкіметі орнағаны жарияланды.
1918-1920 жылдар аралығында Орынборда Қазақ АКСР-і құрылғанға дейін С.Меңдешев Бөкей облыстық халық ағарту комиссары, облыстық атқару комитетінің мүшесі, кейін оның төрағасы қызметтерімен қоса, Ордада тұңғыш кеңестік баспахананың ашылуына, онда көптеген газеттің шығуына айтарлықтай еңбек сіңіріп, баспахана жанындағы аударма бөлімін басқарды.
1920 жылы қазан айының 4-12-сі аралығында Орынборда өткен Қазақ Республикасын құру жөніндегі құрылтай съезі С.Меңдешевті Қазақ АКСР-і Орталық комитетінің төрағалығына сайлап, қазақ елін басқаруға мандат берді. Осы қызметінде ол азамат соғысынан кейінгі елдегі саяси ахуалды қалпына келтіріп, мемлекеттік, шаруашылық құрылыс, мәдени-ағарту саласында көп жұмыс атқарады.
С.Меңдешевтің аса салмақты ісі елдің ішін шарлап кеткен 1921-1922 жылдардағы ашаршылықты тоқтатуға бағытталды. Аштыққа шалдыққандарға көмектесетін Төтенше комитет құрып, оған тікелей өзі басшылық жасады. Осындай кезеңде кең жүректі, мейірімді С.Меңдешев Жұрым стансасында аштықтан өлермен қалдегі Гүлсім және Рахима есімді қыздарды асырап алып, өз фамилиясын беріп, балаларымен бірге тәрбиелейді.
Қазақ жерінің аумақтық тұтастығын қалпына келтіру жолында және билік органдарын қазақтандыру, іс-қағазының мемлекеттік қазақ тілінде жүргізілу үшін айтарлықтай еңбек сіңірді. Республикамыздың бүгінгі шекарасы негізінен С.Меңдешевтің басшылығымен белгіленді. 1921 жылы Ақмола, Семей облыстарын Қазақ автономиясына қосып алу жолындағы комиссияны басқарып, осы облыстарды қайтаруға қол жеткізді.
1926-1930 жылдары Москвада РСФСР экономикалық кеңесінің мүшесі болып қызмет еткен кезінде де республика экономикасының дамуына елеулі үлес қосты. 1930 жылы ол елге қайта оралып, өмірінің соңына дейін Қазақ КСР-і оқу-ағарту халық комиссарлары кеңесі ғылым жөніндегі комитет төрағасы қызметінде елде халық ағарту ісінің, оқу-білімнің өркендеуіне айрықша еңбек сіңірді.
Қазақтың көзі ашық, көкірегі ояу, елі үшін еңбектің ерен үлгісін көрсеткен үлкен тұлға, Бөкей ордасының тумасы Сейітқали Меңдешев екі қоғамда да қудалауға ұшырап, жазықсыз жапа шекті. Оны патша үкіметі абақтыға жапса, 30-жылдардағы зұлмат заманда көрнекті қайраткер С.Меңдешевтің өзі де, отбасы да қуғынға ұшырады. Әйелі Рәзия Меңдешева да ұстаз болған. Ол кең пейілді, қолы ашық, мейірімді жан еді. Рәзия Меңдешева Алма Оразбаева, Мәдина Бегалиева, Мүбина Ниязовалармен бірге түрлі мәдени іс-шаралар өткізіп, саяси-тәрбиелік маңызы бар пьесалар қойып, одан түскен қаржыны ашыққандарға, балалар үйіне берген. Сейітқали мен Рәзия Абдолла, Ғұбайдолла, Тамара есімді екі ұл, бір қыз тәрбиелеп өсірді. Тамара – қазақтың танымал ақыны Жұбан Молдағалиевтің жұбайы болды.
1937 жылы С.Меңдешевті өзі құрған үкіметі «Халық жауы» деп тұтқындап, өлім жазасына кеседі. Шешім шыққан күні орындалады.
Батыс Қазақстан облыстық Хан Ордасы музей-қорығы ауылда сақталған С.Меңдешев тұрған үйді өз қарамағына алды. Ғимаратқа қайта жаңғырту жұмысын жүргізу үшін мемлекет тарапынан қаржы бөлінді. Биылғы мерейтой қарсаңында осы ғимаратта С.Меңдешев мемориалдық музейін ашу үшін құжаттар мен материалдар жинақтап, экспозиция жасауға дайындық үстіндеміз. Бұл музей С.Меңдешевтей алып тұлғаны болашақ ұрпаққа насихаттайтын бірден-бір орын болмақ.
Гүлмира ЕЛЕМЕСОВА,
Хан Ордасы музей-қорығы ғылыми-зерттеу бөлімінің басшысы
Батыс Қазақстан облысы
