Аяған еді аяулы

«Орнында бар оңалар» де­мекші, ұлы Бейбітжан әкесінің жора-жолдастарының, әріп­тес­терінің, ағайын-туыс­тарының басын қосып сол есімізге түсіп жатқан, сол он жыл бұрын Ал­­м­а­тыда өткен бас­­қосуды кін­­дік қаны тамған же­­рінде жал­­­ғастырмақ. Алматы да құр қал­мас, бейітіне дұға жа­салы­нып, әріптестері мен дос­тары онда да шаралар жос­парлап жатқан көрінеді. Осының бәрі Аяғанның әруағына бағыш­та­ла­ды. Осы бір жайсаң жанды азаматпен қайта қауыш­қан­дай болып, жақсы көңіл кешуге құштармыз. Ертеректе Сатыбалды Нарымбетов екеуміз Аяғанды еске алып отыр­ғанда: шіркін-ай, ортамызда жүрсе ғой, жоқ дегенде 5-6 фильм түсіріп тастар еді деп өкінген едік. Енді міне бүгінгі еске алу шараларына Аяған­ды туған інісіндей көрген қазақ кино­өне­рінің хас шебері Саты­бал­ды да қатыспайды, оның да осы дүниедегі дәм-тұзы тау­­сылып бақилық болғаны бел­гілі. Аяған марқұм өзінің шы­­ғар­­­машылық жоспарларын жол­дас-жораларынан жасырмай­тын. Мәселенің шешілген-шешіл­ме­геніне қарамастан айтып жү­ретін, аңғал, ойына кел­ге­ні тілінің ұшына тез жетіп жария еті­летін. Ойын жасырып жүру де­генді білмеуші еді ғой, жарықтық...

«Алжир» мен «Жансебіл» фильмдерінен кейін шынымен де жоспарларының көбейгені рас еді. Себебі өзіне деген сенімі молайды. Көркемдік кеңес, студия басшылығы кедергісіз жаңа жұмыс беретіндей күйге жетті. «Алжир» фильмінің ерекше құндылығы енді сезілуде. Аяған дер уақытында, көздері тірі ке­зінде, сұрапыл жылдарда «жұ­мыс» істеген «отанын сат­қан халық жауларының әйел­дері» ла­герінде (АЛЖИР) отырып шық­қан қазақтың асыл апа­ларының ақтық әңгімелерін тари­хи бейнекөріністерімен ха­лық жадында қалдырды. Жан түршігерлік естеліктер өз зама­нына тән қатыгездік пен тас­ба­уыр­лықтың, әділетсіздік пен сұр­қиялықтың ызғарын бү­гін­гі көрермен сол суық­жүрек­тіліктің салдарын бастан кеш­кен­дер­дің көз жасына тұншығып әңгі­мелеп отырғанынан сезеді. – Қай­ран, өмір қызығын көре алмай, озбыр­лық­тың құ­йыны мен боранынан көз аша алмай қартайған асыл аналар! – деп күйінетін Аяған. Жан тітір­кенетін жылдардың нақ­ты тарихи дәлелі ретінде тек осы Аяғанның кинокадрларын есеп­­теуге болады. Әр адам­ның жанын сезіп, оған орын­ды сұ­рақ қойып, жауап ала алған Ая­ған­ның шы­ғар­­­ма­шылық ер­лігінің белгі­лері осы бей­не­көріністер. Оның сурет­кер­лік мақсатының толық­қан­ды орын­д­алған сәттері.

Белгілі жазушы Жүсіпбек Қорғас­бекпен шығармашылық дос­тығы мен соның нәтижесінде өмірге келген «Жансебіл» көр­кем­суретті фильмі туралы бас­пасөз бетінде көп айтыл­ды. Десек те бұл фильм Ха­лық­аралық «Күміс жарты ай» кино­фестивалінде (Ашғабад қ.) «Озық режиссерлік дебют» жүлдесіне ие болғаны Аяғанды ерекше қуантып, қанат­тан­дырғаны рас. Дөп және дер ке­зінде берілген сыйлық еді. Оның өзінің күткені де сол болса керек. Адам мүмкіндіктерінің шегінде соғып жүрген қазақ жүрегі туралы Жүсіпбектің по­­ве­­сінің Аяғанға еткен әсері қандай зор болса, кейіпкердің жүрегінің дүрсілі мен Аяғанның жүрегінің бірдей соққаны сондай ғажап! Осыны фильмнің жұлын жүйесіне асқан шебер­лік­пен енгізе білген әйгілі актер Қасым Жәкібаевтың дәл осы фестивальде «Ең үздік ер адам рөлі» жүлдесіне ие болуы да Аяғанның шеберлігінің тағы бір дәлелі...

Жүсіпбектің енді «Қасқыр адамын» түсіремін... Махамбет туралы фильм түсіру ойымда... Төлеген Айбергенов туралы... Мағжан Жұмабаев, Мұқағали Мақатаев туралы, тағысын тағы. Қарап отырсақ ақындар тағдыры көп ойлан­дырған сияқ­ты Ая­ғанды...

Өзінің режиссерлік жұмыс­та­­рын баста­ғанша Аяған он жылдан астам кино өнерінің сырларын өндірістің тап ортасында жүріп үйренді. Әзірбайжан Мәм­бетовтің («Жаушы»), Асанәлі Әшімовтің («Шоқан Уәли­ханов», «Аждаһа жылы»), Нұрмұхан Жан­төриннің («Қара маржан»), Абдолла Қар­сақ­­баевтың («Бала­лық шақ­тың кермек дәмі»), Қанымбек Қа­сым­бе­ковтың («Қанатың тал­масын балапан!»), Серік Жар­мұха­ме­довтің («Түрксіб»), тағы басқа режис­сер­лердің ассис­тен­ті (кейде екінші режиссер) болып тәжірибе жинақ­тады. Бұл жұмыстарда оның ұлттық болмысының те­рең­дігі, қазақ өнері мен әдебиетін жетік білетіндігі, қазақ­тың салт-дәстүрлері мен ұғым-та­нымдарын, нанымдарын жете игергендігі, оған қоса ұйым­дастырушылық қабі­ле­тінің жо­ғарылығы көзге түсті, сы­нақ­тан өтті. Осындай қабілет­тері жинақталып, алдына қойған мақсаттарының орын­далуына жұмсалатын шақта бұл дүниедегі дәм-тұзы таусылды. Бұл оның 42 жасқа ғана келген шағы еді...

Аяғанның бауырма­шыл­дығы, достарына адалдығы, жалпы республикалық шығар­ма­шылық кеңістіктегі беделі өте зор болды. Өзі Мұхтар Әуе­зов атындағы академиялық дра­ма театрының жанындағы актерлер дайындайтын студияны бітіргендігінен болса керек, театр өнерінің майталмандарымен, әсіресе актерлермен өте жақын қатынаста болды, олардың арасында дос­тары да көп-тұғын. Бұл фактор сол жылдардан бастап Аяған­ның ел арасында беделге ие бола бастағанының белгісі еді. Бүгін де қысқа ғұмырында айтар­лық­тай өшпес із қалдырып үлгер­ген Аяғанның аты халық аузында. Себебі режиссер өзінің кішіпейілдігімен, пәк көңілінің кеңдігімен, көпшіл мінезімен ұлтжанды аза­мат­тардың жадына тұрақты ор­ныққан.

Аяғанның жүрегінің кеңдігі ол жасаған деректі фильмдерде де айқын көрініске ие. Халық әртісі Әнуар Молдабеков ағамыз туралы, «Алтынбектің әндері», «Бәйтерек», «Мұра» сияқты фильмдер оның суреткерлігінің тағы бір көріністері.

Қызылжарда да Аяғанның достары жеткілікті еді. Менің білуімше ол сол кездегі облыс­тық «Ленин туы» газетінде өз әңгі­мелерімен оқырмандарға таныс болғаны белгілі. Сол газеттің бас редакторы, жазушы Бақыт Мұстафин (марқұм) Аяғанның шығармашылығы туралы көп әңгімелейтін, міне бүгін сол әдеби туындылары да жеке кітап болып жұртшылыққа ұсынылғаны белгілі.

Мен сол жылдары Шәкен Айманов атындағы «Қазақ­фильм» киностудия­сының директоры болып қызмет атқар­дым. Аяғанның жүрегінің та­за­лығы туралы бір оқиғаны қысқаша баяндап бер­гім келеді. Мәскеу қаласында жұмыс істеп жатқан біздің киностудияның бір түсіру тобы орналасқан қонақүйге іссапармен келген мен де тоқтадым. Сол жолы Ая­ғанның балаша егіліп жыла­ғанын көрдім. Өкініштен. Жақсы көретін бір ағасы өзінің бір көмекшісінің кеудесінен аяғымен итеріп жібергенін көр­ген Аяған үлкен кісіге еш­теңе айта алмағандықтан, жыла­ған күйі мен жатқан бөл­ме­ге келіп өксігін әзер басты.

Аяғанның Ерсайын Әбдірах­манов деген аға-досы болды. Ол да қызылжарлық азамат. Мағжан Жұмабаевтың немере жиені. Ол да кино режиссер, қазақ мультипликациясына зор үлес қосқан тұлға. Ақырғы жылдары (ол да о дүниелік болып кетті) Т.Жүргенов атындағы Ұлттық Өнер академиясының кино өнері факультетінің деканы болды. Айтайын дегенім, екеуі бір-бірінен айырылмай егіз қозыдай (мінездері де ұқсас) жүруші еді. Енді еке­уінің де есімдері тек өкініш пен сағыныш тудырады. Бірақ өшпес із қалдырған азаматтар.Жа­сы­ратыны жоқ қазақ­тар­дың арасында солтүстік облыстардан шыққан қазақтарды орыс­мінезділеу көретіндер жиі кез­де­седі. Міне, Аяған мен Ерсайын өздерінің нағыз қаза­қи болмыс­тарымен бұндай пікір­лерді жоққа шығаратын. Қайран менің қызыл­жар­лық достарым!

Сламбек ТӘУЕКЕЛ,

кинорежиссер, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері,

Қазақ ұлттық өнер университетінің профессоры