Жып-жылы жүрек буындай

Жазушының «Алпыс үшінші жылғы махаббат» деген әңгімесі бар. Басында өлеңі бар деп қоя жаздап, түзеп отырмыз сөзімізді. Жырлайды ғой, жырлайды жа­зушы. Қара сөзден қамшы өре­ді десек, қатқылдау естілер. Қара сөзбен жырлайды десек, жаз­ғанына сай жараса кетер-ақ. Осы әңгімесін оқып бітіргенде, неге екенін қайдам, Өтежан Нұрға­лиевтің «Ол кездердің сыры нәзік білгенге, біле тұра қалай ғана бар­майсың, шындық үшін бас кете­тін күндерге?..» деген өлеңі еске түс­ті. Босағадан төрге озғандай шап-шағын әңгіме, әрине, махаббат тақырыбын жырлайды. Кейіпкері Бағдат пен Зылиқаның алғашқы махаббаты арқылы... бәрін айтып шығады.

Ол кезде, алпысыншы жыл­дар­дың шегінде махаббат үшін бас кетеді екен-ау, тегі. Махаббат, ма­хаббат емес, тұнып тұрған саясат! Бір қасиеті, әңгімені кү­ліп отырып оқисыз. Көңіліңіз көтеріліп, күле-күле оқисыз да со­ңы­нан ойланып қаласыз. Ерте­ректе көрген бір әзілді еске салады. «Кинотаспа сатам», дейді сахнада бір кемпір. «Апа, қай жанрда?» десе, «махаббат, комедия, қорқыныш (ужас), атыс-шабыс – бәрі осында», дейді апаңыз. Сөйтсе кино деп сатып отырғаны пәленше мен түгеншенің тойы. «Апа, мұның несі «ужас» десе, алыс-беріс кезінде екі жақ­тың «қырылып қалғанын» айтады. Сол сияқты алпысыншы жылдар­дың басында ғашық болғандар «коммунизмге Құдайдай, ал махаббат дегеніңізге Құдайдан бетер сенетіндер» екен ғой. Ол кезде жоспардан тыс ештеңе болмауы керек және. Мектепте ғашық болып, қызға хат жазу деген... Атама! Бас кетеді ол үшін. Мектеп жасында қайдағы махаб­бат, сахабат? Өрімдей жас­тар сабақ оқуы керек, пионерге қатысқаны өз алдына, жылдың төрт мезгілінде қоғамдық шаруа­ларды тындырысуға атсалысып, коммунизм таңына тезірек жетуге өз үлесін қоспаса, кім бол­ғаны? Онда арамтамақ атанып, әбілет басқаны. Сондықтан өзінен төмен сегізінші сынып­тағы Зылиқаны ұнатып жүрген оныншы сыныптағы Бағдатыңыз бар ғой, күзде жүгері жинауда өнімді еңбек етуі үшін бір тоқсан емес, қатарынан екі тоқсан сабақты босатуға әзір еді-ау. Мектепке ба­рып, партаға отырғаннан миына құя берсе, өйтпегенде қайтсін? Әңгімеде айтылғандай, тіпті оның Зылиқаға ғашықтығын білдіруінің өзі – сонау төменгі сыныптардан жоспарланып қойылған дүние. Бұрын тек он-ақ жыл оқып жүрсе, дәл сол жылы он бірінші сынып ашылғаны оған екі есе мүмкіндік берді. Бірақ бір-біріне ынтыққан екі жастың сезімінде кіршік жоқ, алғаусыз еді.

Бағдаттың ғашықтығы шүбә­сіз, екеуі қашан кезігеді, тіл қа­ты­сады деп ойлайсыз оқып отырып. Сол тұсына жетер тұста әңгі­ме қыза түседі-ау деп жылжи бер­геніңізде, алдыңыздан Алгебра пәнінен сабақ беретін ағай шыға келеді. Ол өзі Зылиқа оқитын сыныптың жетекшісі екен­дігімен қоймай, мектептегі пар­тия ұйымының хатшысы болып шығады. Сегізінші, оныншы, тағы басқа сыныптарға сабақ бе­реді әрі әр оқушыны көзден таса қылмайтын қырағы. Коммунизм қоғамында жоспарсыз ештеңе жү­зеге аспасын дәріптеп жүр­ген белсенді. Мектептің өзінде осын­дай саяси үрдістер қыз-қыз қайнап жататыны соншалық, Бағ­даттың Зылиқаны әңгімеге тар­тып, сөйлес қылуының өзі қиын. Мектепте кездесіп сөй­лес­­кен былай тұрсын, хат жазып ұсталып қалсаң, біттің дей бер. Осының алдында бір жыл бұрын жоғары сыныптағы жігіт­тің хатын көздеген қызына бе­ріп жатқанда, қасындағы құр­бысы байқап қойып, жалма-жан Алгебра ағайға жеткізіпті. Со­дан сасқалақтаған қыз әлгі хат­ты, не керек, оқи да алмап­ты. Жиналысқа салғанда, «орта тұ­сында» дейді жазушы, «қыз бала басы айналып талып түспе­генде, не боларын бір Құдайдың өзі білсін». Тәртіп осын­дай қат­ты болғандықтан, біз­дің басты кейіпкер Бағдаттың да хат жазып, оны жеткізуінің өзі – арыстан­ның апанына барғандай қауіпті әре­кет. Біреуге сезіміңді жеткізу­дің өзін осыншама қиын­датып қойған қоғамда қайткен дұрыс деп ды­мы­­ңыз құрып бітеді-ақ.

Содан, қойшы әйтеуір, мектеп­те тақалып тілдесу мүмкін бол­маған Бағдат жүгері жинауға барғанда Зылиқаға жақындай алмағанымен, жарты дәптер хат жазып жібереді ғой. Сондағы Алгебра ағайдың ықпалын қара­ңыз. Хатының соңына Бағдат: «Алгебра ағайға апарып берсең де бәрібір, айтқанымнан қайт­пай­мын, мен сені сүйемін!» деп қосты», дейді.

Тиісінше, Зылиқадан келген жауап хаттар да Алгебра ағай­ға деген үрейге толы: «Кейбір әл­сіз, әрсіз минөттерде бұлайша қина­лып, қорыққанша» дейді Зылиқа, «Алгебра ағайға апарып, құтыла салсам ба екен деп те ойладым. Бірақ хатыңызды қатыгездікке қа­лай қиярмын. Үш-төрт күндей жа­сы­рып ұстап, қайта-қайта оқы­дым. Ақырында, Алгебра ағайды ойлап, отқа өртедім. Бекер өйттім-ау деп тағы өкіндім кейін. Кеше Алгебра ағай класты түгел алып қалып, қатты ұрысты. Біліп, сезіп қойған екен деп зәрем ұшты» деп және қосады ғашық қыз.

Мұның сыртында екі жастың ұйқысы мен күлкісін бұзған ма­хаббаттың өз машақаты, мына хаттарда көрінгендей, Алгебра ағайдың үрейі бар, сіздің де жарты жүйкеңіз сыр бере бастағанда, Бағдат пен Зылиқа кездеседі-ау. Ал олардың кездесу үшін құрған жоспарлары бұған дейін қанша сөз шығындасақ, тағы соншама сөз жұмсауды қажет ететін әңгіме. Бірақ асқан құштарлықпен, жып-жылы сүйіспеншілікпен жазыл­ғандықтан, рахаттанып оқисыз.

Жоғарыдан бері біз ежіктеп, әрбір нүктеге тоқталуға тырыс­қа­нымыздай жазушы әңгімеде әлгі детальдарды барынша жатық өріп, тігісін жатқызады. Тіпті ба­сында күліп, одан кейін екеуі қа­лай кездесіп сөйлесерін ойлап дымыңыз құрып, одан соң кездес­кен сәттеріндегі буы бұрқыра­ған құштар сөйлемдермен бірге тыныстап, қатты әсерленесіз. Сурет­кердің шеберлігі сол, әңгі­мені оқып отырғанда, айтқысы кел­ген мәселесін баттитып көр­сет­п­еген, керісінше, қыз бен жігіт сезім­дерінің арасына жасы­рып жіберген. Мына біз шетін шы­ғарған саяси ахуалдарды оқып бол­ған соң, ойланып бір-ақ байқа­ғандай болдық. Мүмкін ондай дүниелерді айтқысы келмеген де шығар, кім біліпті, біз солай түсіндік. Ал суреткердің жазып отырғандағы жүрегінің қағысы туралы айтып жеткізу тіпті қиын. Ол жазбайды, жырлайды!