Әдебиет • 13 Желтоқсан, 2022

Қойын дәптердегі қоғам

411 рет
көрсетілді
5 мин
оқу үшін

Шығарма сыншылар үшін жазылмайды

Біз өмір сүріп жатқан қоғамның әр мәселесіне диагноз қоя алатын екі адам болса, соның бірі – қаламгерлер. Олардың адамның жан дүниесіне терең бойлайтын өзгеше қасиеті де – зерттеуге тиісті құбылыс. Өткен күндердің, ғасырлардың қалай болғанын, сол шақтағы адамдардың мінез-құлқы мен тұрмыс-тіршілігі қандай деңгейде екенін, әрине, біз жазушылардың жазбаларынан, ақындардың асқақ жырларынан оқи аламыз. Қаламгерлер үшін күнделік жазу – қоғамның әр сәтін бола­шаққа хабарлау.

Қойын дәптердегі қоғам

 

Қазақ жазушыларының ішінде күнде­лік жанрына ыждағатпен қараған кісінің бірі – Ғабит Мүсірепов. Былайғы жұртқа «Ғабеңнің қойын дәптері» деген термин етене таныс. Ол бірде: «Жазушы әр сөйлемінде кеткен әрбір артық буынды, не болмаса жетпей тұрған бір буынды сезінуге тиісті» немесе «Прозаңды қай стильде, қандай екпінде бастайсың, ол алған тақырыбыңа байланысты. Прозаның бар жанрына түгел ортақ бола алар көр­кем стиль жоқ», деп ағынан жарылады. Айтса айтқандай-ақ. Ғабеңнің бұл сөйлемдері өзінен кейін қалам ұстаған буынға, оның шығармашылыққа деген жауапкершілігіне байланысты сөз болмақ. Өзім біл­дім, толдым демей, білге­нін өзгелермен бөлісу – ұлы­лардың үйреншікті әдеті. Мүсіреповтің да осы міне­зі оның әдебиетке, ұлт руханиятына адал екенін дәлелдейді.

Ал келесіде ол кітап туралы қойын дәптеріне мынадай сөздерді түртіпті: «Шығарма сыншылар үшін жазылмайды, кітап оқушылар үшін жазылады. Мазмұн неғұрлым эмоция арқылы берілсе, соғұрлым бағалы. Тура айтылған мазмұн қаншалықты салмақты болса да, ол көркемдік арқылы берілмесе, ол шығарма очерк, ол көркем әдебиетке қосылмайды», дейді. Бәрі де туған ұлтының әдебиетінің тұғыры биік болуы үшін айтылған сөздер. Соның жұлдызы жанып, айы асқақ болуына арналған ағыл үміттер мен тілектердің бір ұшқыны да осы.

 

Кейде қорқақ кісі де гуманист

Ақын Жұмекен Нәжіме­деновтің ауруханада жаз­ған күнделіктерінде де ай­рықша ойлар айтылады. «Талай күннен бері әне жауа­ды, міне жауады деп жүр­ген жаңбырлары өткен түнде басталды. Ғажап сал­қындық, бір рақат самал есе­ді. Әй бір ұйықтадық-ау.

Түскі астан кейін де ұйық­­­­тар­­мын-ақ деп ем, бол­ма­ды: екі қара шыбын емешемді құртып біт­ті. Тұмсығымнан бастап, кірпігіме шейін қонып шық­ты.Бірер газетті қатты шиыршықтап алып, ұрып та өлтірмек болдым. Деген­мен өзіңнің адам болар-болмасыңыз әлі белгісіз бола тұрып, шыбын да болса тірі мақұлыққа қазауаттық ойлаған ұят секілді көрінді. Әрі ... Менің екі бірдей сыншым болып еді. Олар да осы екі шыбын сынды мазамды алған болатын. Ол екеуі де тірі жүр ғой, мына екеуі де тірі жүре берсін деген ой келді. Жалқау кісі­нің гуманист келетіні рас. Кейде қорқақ кісі де гуманист». Ақынның әлденеден қажыған сәтіндегі ойла­ры қойын дәптерге түске­нін, тіпті «сыншы» деген ат жамылғандарды екі шы­бынға теңегенін есті оқыр­ман аңдайды. Неге шыбын? Ол да адам жанын ызыңдаумен мазалайды, жосықсыз сын айтатын сыншылар да сол.

Күнделіктің келесі бір беті былай бас­­талады: «Таңер­тең біреу Ақан сері­нің «Мақпалын» салды. Әй, ән-ақ қой, шіркін. Қанша ой, сезім, мұң, шындық жатыр. Әннің әр иіні бір-бір дүние, бір-бір материк секілді. Ақан сері – ән өнерінің асқақ ұстындарының бірі.

Үйірі қысырақтың Мақпал қара,

Қара шашыңды күндіз жу да,

түнде тара.

Алыстан ат терлетіп  келгенімде,

Ей, Мақпал, қырындамай бермен қара.

Қалай,ә! Осындай құді­ретті Ырым­байка сезіне ме? Ішіне қатсын! Ол әл­гін­­дей әндерді ешкім түсін­бейді, бағаламайды деп ой­лайды. Әрине, орындай да алмас еді. Оған ән емес, қолшапалақ керек. Қол­­ды көп шапалақтайтын әрі арзан дуыл­­­­дайтын қоғам­ның ең тәжірибесіз, бі­лік­­­­сіз, талғамсыз тобы – жас­тар, олар да есейер-ау, бі­рақ өнер адамының өз есі кір­­мей-ақ барады. Ус­пех! Какой тебе успех? Самообман!». Күйді, өнерді жақсы түсінетін ақынның әнге елітуі жайдан-жай емес.

Мейлі кім қалай жазса да, күнделік бетіне түс­кен әр сөйлемде сол тұс­тағы қоғамның бейнесі сурет­теледі. Ол күнделік иесінің сол сәттегі көңіл күйімен немесе әлдебір құбылысқа деген көзқарасымен берілуі әбден мүмкін. Сіздің де қойын дәптеріңіз бос қалмасын, қаламдас!