Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Тағы сол орайда, өзін Міржақып атап, мал тауып жүрген Базарбек Бәдел көпшілікке қарата Жақаңның мақаласының тілімен сөйлеп кететін тұсы бар. Сонда ойлағанбыз: «заманауи дүниеге ол заманның тілін де байқап әкелу керек-ау, көзі қарақты оқығандар болмаса, көпшілік «мынасы несі?» деп жаба салуы әбден кәдік», деп. Сөйтсек, ниеті арам әлгі Базарбегіңіз Міржақыпты түгелімен жаттап алған қу екен ғой. Демек, кино басында шығармашылық топтың олай еткені ұтымды шыққанға ұқсайды. Оқиғалар легін шиеленістіре түсу үшін. Себебі, «бұл қалай болды?» деп отырғанда, бір шеттен Жақаңның асыл бейнесі жарқ ете қалады. Тура сол тұста шын Міржақыптың сабақ беріп жатқанының өзі жалт қаратады. «Оқығандар қазақтың тұрмысы мен өмірінен ажырамау керек» деген Міржақыптың өз сөзі болса керек. Бұл – бүгінде мәнін жоймаған сөз. Ұлттық таным мен ойлау содан бас құраса керек. Тек қана білімнен емес. Жоғарыдағыдай оқиғаны ойнатып бастап, бұрылыс жасау режиссер Мұрат Есжан бастаған шығармашылық топтың ұтқырлығы десек, Жақаңның жазып кеткен өз сөзін орнымен қолданып, актердің аузына салу – бұл енді сөз жоқ, сценаристердің еңбегі. Жақаңның сөзін тірілту, оның жазғандарының тереңіне шому – сериалдың әр тұсынан ұшқын атады. Әсіресе Алаш арысының бойындағы тазалық пен өжеттікті, ақыл мен қайратты қапысыз танытатын тұстар Жақаңның өз сөздерін аузына салғанда немесе ол кісінің ойынан бас құраған лепестерді жеткізгенде туындының түпкі мұраты айқындала түседі. Бұл ретте туындының сценариін жазушы Ұларбек Нұрғалымұлы мен Мұрат Есжан және Ұшқын Сәйдірахман еңбектерін атаған жөн шығар.
Қызылжардан Омбыға аттанған Жақаңның көп жылқы арасынан жүйрігін (Алагөз) тануы әдемі емеурін. Емеурін ғана емес, бұл тұтас сериалдың өзегі іспеттес. Жылқы – қазақтың жаны. Міржақып айдалар алдында жүйріктің сілекейін өзімен ала кетуін сонымен түсіндіруге болады. Жақаң қайтқанда жануары қораны бұзып шығып, бостандыққа жөнеледі... Алагөз мұнда қастерлі мәнге ие.
Омбыда Жақаң Әлихан Бөкейхан мен Ахмет Байтұрсынұлымен кездесудегі әрбір диалогтің астында алапат мән бар. Әлихан Бөкейханға Мұхамедияр мыстан «сонда... қазақ жеке жұрт болып кетудің орайы туып тұрғаны ғой, ә?» деп қойып қалатыны бар ғой. Ал Әлекеңнің оған «қазақ өз алдына ел болып қана қоймай, қандай ел болудың үлгісін тарихта әлденеше көрсеткен жұрт емес пе?!» дейді. Ақаң қостап басын шұлғиды. Сатқын Мұхамедияр біртүрлі пұшайман боп үндемей қалмай ма? Әлекеңнің бұл сөзі Мұхамедияр бастаған сол кездегі барлық сатқынға ғана емес, тарихи, ұлттық санадан жұрдай осы күнгілерге де қарата айтылған жауап. Ендігі ұрпақ Әлекең айтқан әлгіндей санамен өсуі тиіс. Бұдан бөлек, бұл отырыста Барлыбек Сырттанұлы жасаған «Қазақ елінің уставы», Жақаңның «Оян, Қазақ» кітабын кеңірек тарату жайы, Омбыдағы қазақ жастарын дұрыстыққа (елдік мүдде) бағыттауға қатысты тағы басқа көптеген сөздерден Алаш мұраты мен азаттық идеясы айқындалып, сериалдың түпкі мақсаты бой көрсетеді. Айтпақшы, дәл осы тұста Міржақыптың соңына шам алып түскен НКВД жендеттері оның жазбаларын ақтарыстырып, түпкі ойын тануға кірісіп кеткен. Туынды осылай бірден ширыға бастағанда, мына заманда Жақаңнан қалған жалғыз қыз – Гүлнар апайдың әкесі ақталады деген үміті көкке ұшып, қайғысы қалыңдай түседі. Көптеген арыстар ақталғанда, жалғыз Жақаңның ақталмай қалуы – соңындағы баласының ғана емес, тұтас ұлттың қасіреті дер едік. Гүлнар апай бұған дейін қалай күйзеліп келсе, әкесі ақталмай қалған күні тірідей тағы бір өлген болады. Ақырында тура туған күнін атап өтіп жатқанда, бас прокурор Дулатұлын ақтау туралы жарлықты әкелгенде, не жыларын, не күлерін білмей, «әке, біз жеңдік!» деп жарлықты кеудесіне қысқанда, кейіпкермен қоса қыстығасың. Ұлтының бақыты жолында ақ-адал тер төккен арысты ақтатып, ұрпақты жынды ғып қойған жүйеге лағынет!
Гүлнар апайға болысқан жалғыз қазақ жасы Ізбасар – жаңа ұрпақ бейнесі, олар болмағанда ұлт та, азаттық та жоқ еді. Сонымен қатар әлгі прокурор мырза да бір тип, жиынтық бейне. Демек, күрес әлі тынбаған. Айтпақшы, сериалдың тағы бір олжасы – Ізбасар ел ішінен тауып алған, Міржақып атамыз «Бақытсыз Жамалдың» кіріспесінде жазатын жырының ескі аудиожазбасы. Ойлы тыңдарманның арқасын шымырлатса керек.
Осылайша сериал үш тарапта шиеленіседі. Алашордашылардың күрес жолы, оларға қарсы НКВД жендеттері және Гүлнар апай заманындағы күрес, бәрі жан-жақтан шиеленіскенде көрерменді байлап қояды. Және бірнеше деталь, түбі терең емеурін бар. Мәселен, Ақжолтай Ағыбай батырдың қылышы, Кенесары хан жорықтарының аталуы, бұлар себепсіз кірікпеген. Алаш идеясы да ақырып теңдігін талап еткен Кенесары хан күресінің жалғасы.
Жақаң мен Ғайнижамалдың махаббаты туындыны жоғары кульминацияға көтергендей әсер қалдырды. Әсіресе Ғайнижамалға атастырылып қойған Мұқанмен дуэль. Үрейі ұшып кеткен Мұқан НКВД жендеттері түсіне алмай дал боп жүрген Міржақып өлеңдерінің мағынасын дуэльден соң тамаша «тәпсірлеп» бермеуші ме еді?
Көпшілік біле бермейтін Сейдазым Кәдірбаев, Ахметсапа Юсупов, Дінше Әділдердің көрінуі де Алаш тақырыбының аясын аша түседі.
Тоғыз ай қапаста жападан-жалғыз жынданып кетпеу үшін қамырдан шахмат тастарын жасап, соны ермек қылғаны да сәтті шыққан. Әлем әдебиетінде бар сюжеттер шығарма кеңістігін кеңейтпесе, тарылтпайды. Ұлттың танымына жұмыс істеп тұр мұнда. Осы тұста, Жүсіпбек Аймауытұлы мен Ахметсапаны атып, Жақаңды жалғыз жауып қойғанда, күндердің күні қарадай қиналып, темір тордан бірнеше рет айқайлайтыны бар. «Ей, мені атуды ұмытып кеттіңдер» деп. Жақаңның осы сөзі кеудеңді тіліп түседі. Сонымен қоса Жақаң өлгенін естіп, Гаяны жұбатуға келген Ахмет Байтұрсынұлының сөзі көзге еріксіз жас іркеді. Осы кезде қайран Алагөз қораның есігін тарпып ашып, кең далаға шұрқырап кетеді. Тірі жылқының қоң етін кесіп алу сынды ұлт ұмытуға айналған этнографиялық мәліметтері өз алдына бөлек әңгіме. Біз аңдап-білмеген не аңдасақ та жазу барысында еске түспеген тұстары бұлардан да көп-ау. Сондықтан кинотуындыны әр қазақ көру керек. Биылғы ұлт руханиятының бір табысы қайсы десе, сөз жоқ, біз осы дүниені атар едік.
