Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Тарихтың терең қатпарларында қайтадан оралуы мүмкін емес жылқының түпкі ататегі болып саналатын жабайы тарпаң сияқты жануарларды айтпағанда, жерімізден өткен ғасырдың басында ғана соңғысы атылған Тұран жолбарысының орнына Амур жолбарысын Балқаш бойына әкеліп, жерсіндіру жөніндегі мемлекеттік жоба бойынша қат-қабат шаруалардың жүзеге асырылып жатқаны табиғатты адамзат тоздырмай, мүмкіндігінше оның бауырынан өрген жан-жануарларын сақтап қалу жолындағы нағыз кісілікті қадам ғой бұл.
Н.Құлабай мырзаның арманы да қазақ сахарасында бір жарым ғасыр уақыт бұрын жүз-жүздеп жортқан құлан деген жылқы тектес жануардың сол мекеніне қайта оралуы ғой. Бәрекелді, бәріміздің де қиялымыз жалғыз құлан емес, ұшқан құс, жүгірген аң атаулының тұқымдарының құрып кетпеуін ойлаймыз. Шығыстағы ел шетіне барған сайын ағайынның амандығын сұрағандай, Сауыртаудың сәніндей аң атаулыдан тау текелердің, бұлғын, сусарлардың, ұшқан құстан ұлардың, үкі, дуадақтардың өте сирек кездесетінін естіп қиналамын. Тіпті Сауырдың шаңырақ мүйіз арқары мен бұғы-маралын аулаушылары бар, иесіз аңды аяусыз атып ала беретін кеңестік шекарашылары бар, бәрі жабылып, олардың да тұқымдарын құртуға таяп қалып еді, қазір тәуелсіздік алған жылдардан бермен табиғатты қорғау жөніндегі заң мен тәртібімізді қатайтып, арқар-елік, бұғы-марал, ақбөкен-қарақұйрық, басқа аю-сілеусін дегендей табиғаттың түрлі төлдерінің есепке алынып, көбейе бастағанына қуандық. Қазақстанда «құлан», ал Шыңжаң, Алтай, Сауырдың арғы бетіндегі қазақтар көбіне «керқұлан» деп атайтын жылқы тұқымдас жабайы жануардың сонау Шыңғыс ханның заманынан бермен қарай Моғолстанда, яғни қырғыз елі мен қазақ елінің оңтүстігінде, ауған жеріне дейін үйір-үйір болып жайылатынын және оларды аран құрып, ор қазып, жүздеп, мыңдап қыратынын Шыңғыс хан туралы жазылған көптеген көркем және деректі шығармадан оқыдық. Тіпті күні кешегі деп айтуға болатын орыс жиһанкезі Николай Михайлович Пржевальский 1879-80 жылдары қазақ жері арқылы Лобнор, Гоби шөлі, Тибет жеріне бірнеше рет саяхат жасап жүргенде, өзі алғаш рет Моғолияның оңтүстік-батысындағы Гоби шөлін кесіп өтіп бара жатқан кезде құландардың алыстан сағымдай сырғып өткен үйірін алғаш рет көріп, ол туралы мәлімет жинай бастайды. Ол жануарды тірідей қолға түсіру мүмкін болмайды да, табылған қу бас сүйегі мен тулақ-терісін базардан тірі жылқыға айырбастап алған соң, оны жылқы тұқымдас жабайы жануар деп атайды. Демек бұл жануар Гоби шөлінде бұрынғыдай мыңғырып жүрмесе де, үйір-үйір болып кездеседі деген сөз. Ал олардың біздің құба жондары мен кең дала аумағынан қай кезеңде жоғалғанын, өздерін қойғанда, ізін тауып, білу де оңайға соқпайды.
Бұрын-соңды ғылымға белгісіз жабайы түйені Гоби шөлінен тауып, дәніккен саяхатшы тулақ пен бас сүйекті дереу қазақтар Тасқала деп ат қойып алған Санкт-Петербургке жолдаған, тағы бір жаңалық ашармын деген оймен генерал-майор әрі тыңшы, ғалым Пржевальскийге шынында қуанышты хабар келеді ғой. Осы уақытқа дейін зоология ғылымына мүлде беймәлім, жылқыға ұқсағанымен, көп жаратылысы бөлектеу, есекке ұқсағанымен одан да ерекшелігі мол жабайы жылқының бұл түріне «Пржевальский жылқысы» деген атауды беріп кеп жіберіпті. Ғалымға лайықты сый-сияпат тапсырылады. Жерлерін ғасырлар бойы бірге мекендеген қазақ, қырғыз ол жануарға атау беруді ұмытқандай, сөйтіп, бұл жануар «Пржевальский жылқысы» дейтін су жаңа атауға ие болып шыға келеді. Бұл – соноу 1880-жылдардың оқиғасы. Бір жарым ғасыр бойы, тіпті «құлан», «кер құлан», «түзат» аталып келген атаулары күні бүгінге дейін ұмытылып, жиһанкез ғалым бірнеше жылқы тұқымдастарын жылдар бойы будандастыру арқылы дүниеге әкелген жаңа тұқым сияқты тағы да жаңа атау беріп үлгерді. «Қазақ, қырғыз бұл жануарды не деп атапты?» деп сұрау салуды да қажет деп санамаған. Алматыдағы зообақтағы бұл жануарлар қамалған тақтайшаларға да «Пржевальский жылқысы» деп, астына «түзат» деп жазыпты. Орыс ғалымы мен орыс ғылымы не айтса да «Неге олай?» деуге жарамай, «Ләббай, сенікі дұрыстың» бір көрінісі – осы. «Пржевальский жылқысын» неге «құлан» деп жүрсіңдер?» деп ешкімнің айтпайтыны тағы белгілі. Бар кесел бұқпа торғай мінездес өзімізде тұр.
«Egemen Qazaqstan»-да жарияланған «Құба жонда құлан жортар күн қайда?» деген мақаладағы бұл жануарды өз мекеніне әкеліп жерсіндіру дейтін келелі ойды біз де қолдай отырып, өткен ғасырдың 50-жылдары түрікмен жерінен Барсакелмеске бірнеше басын әкеліп, ол көбейген соң біразын Алтын-Емелге көшіріпті. Өсіп-өніп көбейген соң «Қазақстанның түкпір-түкпіріне – Шу өзенінің оң жағалауындағы Аңдасай, Маңғыстаудағы Ақтау – Бозашы қорығына, Торғай даласына жіберіле бастапты. Бұл, әрине, тұқымы біржола құрып бара жатқан жануарлардың бір түрі болса да құтқарып қалу жолындағы өте құптарлық іс-шара еді. Қарапайым жұртшылықтан бастап, жер бетінен жоғалып бара жатқан жануарларды құтқаруға кірісіп жүрген жауапты кісілердің өздері домбайлардың құлан еместігі туралы күмәнданбаған сияқты.
Алайда ағайын, біздің мәпелеп, суатты өріс, құнарлы қонысын сайлап, қадірлеп, әр жерге көшіріп апарып жүргеніміз құлан дейтін жануар болмай жүрмесін дейтін күдігіміз тарқар емес...
2008 жылдың сәуір айында «Алматы ақшамы» жылқы тектес бірнеше жануардың суретін жариялап, олардың Германиядан әкелінген құландар екенін жазыпты. Сурет көзге оттай басылды. Содан бірер жыл бұрын теледидардың бір хабарынан Германиядағы есімі біраз елге әйгілі зоолог қарияның жоғалып бара жатқан жануарларды сақтап қалуға өмірін арнағанын, бағып отырған хайуандарының ішінде Орталық Азияда мүлде құрып кеткен құландардың барын көрген едім. Бәлкім бұл әкелінген сегіз құлан сол кісіден алынған болар деген ой келген. Қайдан әкелінсе де, оның ортамызға оралуы үлкен оқиға еді.
Құлан сөзінің шығу төркіні «құла аң» дейтін анықтамадан шыққандықтан, олардың түрі-түсі сары мен күреңнің қосындысындай құла болуы, бойы мен сойы, шағындау тұрқы, қысқа жалының тік тұруы, құлағының кішілігі, тасырқамас болат тұяғы, бауыр жүнінің ақшуландығы, сирақтарының орташалығы – бәрі-бәрі, бүкіл бөгенайы біз құлан деп мәз болып жүрген жануарға ұқсамайтыны анық еді. Барлық жан-жануар атаулының қыры-сырына әбден қанық, этнограф ғалым Жағда Бабалықов марқұм да суреттерге «нағыз керқұландар осы» деген түсінік берген болатын. Біз де зоологияға еш қатысымыз болмаса да бала кезден Шалкиіз жыраудың, «Далада құлан, домбай шұбырса, О дағы бір егеулі оққа жолығар», Бұқар жырау бабамыздың «Құландар ойнар қу тақыр, Қурай бітпес демеңіз...» сияқты толғауларын естіп, оқып өскен соң шын құланды іздеп, сол газеттің сол айдағы бір санында «Нағыз құлан осы» деп мақала жариялағанмын. Оның үстіне «Egemen Qazaqstan» газеті 1998 жылғы 21 наурыздағы санында жерімізде бұрын және қазір мекен ететін жануарлардың атауын жариялап, онда: «Құлан – үйір болып жүретін жабайы жылқы», ал домбай – жабайы, тағы есек» деп жазған.
Біреулер: «Құрып кетті деген құланың басқасын айтпағанда, Іле бойында мыңғырып жүр ғой» деуі мүмкін. Рас, «құрып кеткен құланды құтқарамыз» деп Түрікменстаннан 14 жануарды Аралдағы Барсакелмеске әкеліп, көбейттік те, Алтын-Емелге, одан басқа жерлерге көшірдік. Ең бастысы, оларды «Пржевальский жылқысы», яғни «құлан» деп жарияладық. Рас «Пржевальский жылқысы» деп жүргеніміз құлан болатын, ал Түрікменстаннан әкелінгендер құлан емес, жабайы есек – домбай болатын. Шалкиіз жыраулардың сөзіне қарағанда, біздің құба жондарымызда құлан да, домбай да жортқан. Домбайды көбейте алғанымызбен, Асан Қайғының «Құйрығы жоқ, жалы жоқ, құлан қайтып күн көрер», Махамбеттің «Құландай ащы дауыстым» дейтін құланды қайта жерсіндіру шаруасы әлі басталмады десе де болады екен. Алматы зообағы директорының орынбасары Ағыбай Әжібаевтың айтуына қарағанда, баяғы Германиядан әкелінген құландарды Алтын-Емелге жіберген екен. Олар домбайларға өздері де қосыла қоймапты. Және домбайлар құландардан да, жылқылардан да қорқып, оларға көп жоламайтын көрінеді. Қазір зообақтағы нағыз құландардың екі айғыр, бір-екі бие, бір құлыншағын көріп, олардың жаратылысындағы домбайдан ерекшеліктеріне үңілдік. «Домбай» атауы осы жануардың жерімізден тым ерте құрып кетуіне байланысты ұмытылса керек. Бұл атау көптеген ғылыми еңбекте аталмайды. Тек 1999 жылы жарыққа шыққан А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты «Қазақ тілінің сөздігінде» ғана домбайға «жабайы есек» деген анықтама беріпті. Кезінде жыл сайын мол таралыммен басылып тұратын «Кеңес энциклопедиялық сөздігінде» Үлкен Қап тауының (Кавказ) солтүстік еңкейісіндегі Теберт өзенінің басында Домбай алаңы дейтін жердің және сол жерде Домбай атты елді мекеннің барын, сондай-ақ Қап тауының батыс жотасында «Домбай өлген» (үлген) атты биіктіктің бар екені жазылыпты. Демек бұл тауда да домбайлардың өмір сүргенін және қарашай, балқар сияқты түркітілдес ағайындардың да бұл жануарды осылай атағандарының дәлелі. Тұлпар мінген Жошы ханның серіктерінен қара үзіп, ұзақ қуалайтын құлан үйіріне жабайы есек – домбайды ұқсату қисынсыз қиял. Тағы бір қисынсыз әңгіме 2004 жылы жарық көрген «Жетісу» энциклопедиясында құлан атын жамылып жүрген бұл жануар туралы «Еті, сүті көп ауруларға ем» деп жазылыпты. Мақала «құлан» деп аталып, құланның суретін бергенмен, әңгіме тағы да Түрікменстаннан, одан Барсакелместен жеткізілген домбай – жабайы есек туралы болып тұр. Қазақ «Есектің күші – адал, сүті арам» демеп пе еді. Алтын-Емелде жүрген сол жануарды қанша жерден «құлан» деп дәріптесек те, соның сүтін ішіп, етін жеп көрген біреу бар ма екен? Мақала авторы домбайды айтпағанда, тіпті құланның сүтін сауу дегеннің мүмкін еместігін ескермей, «еті, сүті – ем» деп жазып жіберген ғой.
Жаратылыста сыңар дүние жоқ. Жан-жануарға дейін жабайы бір түрі болса, соның қолда өсетін екінші түрі бар. Қой – арқар, ешкі – тау ешкі, сиыр – бұғы, жылқы – құлан, есек – домбай дегендей. Құлан да, домбай да құрып бітудің алдында тұр. Екеуін де қорғап, өсірейік. Бірақ домбайды құлан деп шатастырмай, жабайы есекті – домбай дейік. «Қағынан жеріген құлан қаңғырып өлер», «Құлан жортпас, құладын ұшпас қу дала» деп мақалдап, мәтелдеп «төл малындай» көрген құба жонда жортқан жануардың домбайдан атауын арашалап алар уақыт жетті.
Тағы да дәлелдер келтірер болсақ, әр кезде қағазға таңбаланып қалған деректер көп. Жиһанкез ғалым әрі империяға қажет болар құнарлы мекен іздеген тыңшы Н.М.Пржевальский «Из Зайсана через Хами в Тибет и на верховья Желтый реки» («Огиз Государственное издательство географической литературы, Москва, 1956) атты кітабында былай дейді: «Санкт-Петербург қаласындағы Ресей Ғылым академиясының мұражайындағы жалғыз жабайы жылқының бас сүйегі мен терісі туралы зоолог И.С.Поляков былай деп суреттеп жазыпты: «Она хотя и представляет некоторые, даже значительные признаки (отсутствие длинных волос на верхней половине хвоста, отсутствие челки, которая, прямостоячая грива), свойственные ослам, но по общности других, более важных зоологических отличий (по форме черепа и копыт, присутствию мозолей на задних ногах, чего не бывает у ослов, неимению спинное ремня, наконец по общему складу) весма приближается к домашней лошадей...»
Жануардың бір тулағы мен бас сүйегін зерттеп, оған «Пржевальский жылқысы» деп ат қойып, айдар тағып жүргендері ғасырлар бойы құба жонымызда жортқан құлан екенінде дау жоқ. Оны сол ғалымға екі-үш дүркін жолбасшы болып, қызмет көрсеткен зайсандық Мырзаш батыр Алдиярұлының құланды бірнеше рет атып алғаны туралы ел ішінде әңгіме де айтылады. Жазушы Серік Байхоновтың Пржевальский мен Мырзаш батыр туралы «Алтай асу» атты романында («Болашақ» АҚ, Алматы, 2019) Мырзаштан: «Өзіңіз жабайы жылқыны көрдіңіз бе?» деп сұрағанда, ол «Көргенің не, талай рет атып та алғанмын. Бірақ еті қаттылау болады екен» деп жауап береді.
Ақсақ Темірдің ұрпағы ХV-XVІ ғасырларда өмір сүріп, Үндістанға барып, ұлы Моғол империясының негізін қалаған Заһир-ад-Дин Мұхаммед Бабыр өзінің «Бабырнама» атты кітабында: «Бұл қоныстан таңсәріден аттанып, Қаттауыз жазығында (Ауғанстан жері) сансыз көп құлан мен киікті қоршауға алып, ауладық... Аң аулаған кезімде бір құланды қуып... садақ тарттым... Құлан ғажайып семіз екен. Қазысы бес еліден сәл-ақ кем болды...» деп жазады.
Осынау деректерді тізбелеп отырған себебім де осыдан бір жарым ғасыр бұрын тулағын зерттетуге Тасқала – Санкт-Петербургке жолдап жүрген аңның есекке ұқсағанымен, есек емес екенін, ал Мырзаш батырдың оның етін жедім деуі, бұдан V-VІ ғасыр бұрын Бабырдың «Құланның қазысы бес еліден сәл-ақ кем болды» деуі бұл аңның тағы да есек емес екенін дәлелдегендей. Қазақ баласының есектің етін жемейтіні анық. Ал құланды өнері асқан бабаларымыздың аулап, азық қылғаны тарихи ақиқат.
Германиядан жеткізілген нағыз құланның біразы Алтын-Емелде бөлек бағылып, біразы Алматыда зообақта бағылғанымен, әлі көбейе қоймағанын бақ қызметкері Ағыбай Әжібаев мырзаның әңгімесінен де аңғарылады. Алтын-Емелдегі өсіп-өніп жатқан құландарымыздың тарихи мекендері Торғай даласы, Ақтөбе, Қостанай облыстарының аумағы екен. Ғалымдардың айтыстарына қарағанда, құландар Арқалық, Торғайдың жазираларында жазда жортқанымен, қыста Сыр бойы, Каспий жағалауы сияқты қысы жайлы жаққа ауады екен. Аязды Арқаға жерсіндіру үшін жеткізілген домбайлардың біразы шығын болған сияқты. Есек тұқымдас бұл хайуан о баста Түрікменстан сияқты қысы жылы болғандықтан, суыққа төзімсіз, тебіндеп жайыла да алмайды екен.
Қазақстандық биоалуандықты сақтау қауымдастығының рейнтродукция бойынша бас маманы Альберт Салемгареев 1953 жылы Барсакелмеске Түрікменстаннан әкелінген 11 құлан қазір Алтын-Емелі бар, Қостанай облысының оңтүстігінде құрылған «Алтын Дала» резерваты бар, одан басқа да мекендердегі құландардың (бір құжатта 14 бас әкелінді деп жазады), жиыны 4 660 басқа жеткенін жазыпты. Өсуі жаман емес. Апарған мекендерін жерсініп кетсе, олар жүз мыңдап саналатын уақытқа да жетерміз. Ең үлкен өкініш, бұлар құлан емес, жабайы есек – домбай ғой.
Сонау 2008 жылы «Алматы ақшамына» жариялаған «Нағыз құлан осы» деген мақалама білермен оқырмандарынан немесе зоологиямен, оның ішінде құлан сияқты жануарларды зерттеп жүрген ғалымдардан «Дұрыс-ақ, жабайы есек құлан емес» деп құптаған, болмаса «Құлан дегеніміз – сіз жабайы есек деп отырған осы жануар. Дәлелі мынадай» деп терістеген бір жан болса қанеки?! Бұл – ештеңеге мән бермейтін бойкүйездік пе, немкеттілік пе, әлде «Ақыры құлан атаулы құрып кеткен екен, жабайы есек болса да соны «құлан» деп өзімізді жұбатып, алдандыра тұрайық» деген пиғыл ма – жіп таға алмадым.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйініне тоқталып, құланның домбайдан негізгі айырмашылықтарын нақтылап айтар болсақ: құланның тұрқы биіктеу; сирақтары ұзындау; бауыр жүні ақшылдау болғанмен, түсі құла; сағатына 70-80 шақырыммен жүгіре алатын жүйрік, айғырлары кез келген жылқыны денесімен соғып, құлата алатын күшті (Жошы ханзаданың қазасын еске алайық); төбесі тықыр, тікірейген жалы қысқа, кекілі жоқ; бас сүйегі мен тұяқтарының өзгеше пішімдері; айғырларының үй жылқысына шабуыл жасап, жас биелерді бөліп әкетуге тырысатын қасиеті; ал домбайдың айғырларының жылқыдан қорқып, жоламайтыны; артқы аяқтарындағы мүйізгектері; қыр арқасында қоңырқай белдеу жолақтың жоқтығы сияқты, т.б. қасиеттері құланның домбайдан ерекшеліктерін көрсетіп тұр ғой. Осыларды көре-біле тұра өзімізді алдаусыратумен келеміз.
Рас, Қазақстанның құрып бара жатқан жан-жануарлары мен өсімдік түрлерінің «Қызыл кітабының» қызыл парақшасына жазылған құлан дейтін жануардың біржола құрып кетпеуі үшін іс-әрекеттер 1953 жылдан басталыпты. Халықаралық табиғат қорғау одағы, Қазақстандық биоалуандықты сақтау қауымдастығы, Ауыл шаруашылығы министрлігінің Орман шаруашылығы және Жануарлар дүниесі комитеті, оған қоса шетелдік ұйымдар... Құдай-ау, табиғатты қорғайтын ұйымдар мен мекемелер мұнша көп болар ма?! Бәрінің жабылып, әлі күнге дейін соры ашылмаған құлан мен қателессек те қамқорлығымызда өсіп-өніп жатқан жабайы есек – домбайды айыра алмай жүргеніне таңым бар!
Кәдірбек СЕГІЗБАЙҰЛЫ,
жазушы, Мемлекеттік
сыйлықтың лауреаты
