Өзіне дейінгі қазақтың рухы мен сезімінен қуат алып, құнар тартқан хакім де арманы мен мұратының көктеп өсіп, халқын көркейткенін көруді көкседі. Сол асыл мұратты ерлердің ілкі бастауында Алаш арыстары тұрды. Әдебиетке Мағжан, Ілияс, Сәкендер келді. Абай «бір ғылым еді іңкәрің» дегенде, Әбішінің бойындағы асыл қасиеттер барша қазақ жастарының бойынан табылса деді. Хакім аңсаған сол асыл мұраттарға жетпекке серт еткен жастың бірі Сұлтанмахмұт Торайғыр екенін ешкім жоққа шығара қоймас. Абайдың «Жиырма жеті жасында, Әбдірахманым көз жұмды. Сәулең болса басыңда, кімді көрдің бұл сынды», дегенін Сұлтанмахмұтқа да қарата айтуға болар еді. Жалынды жас, дарынды ақын отызға толмаған жасында қазақ руханиятына қыруар олжа салып кетті. Сертпен өмір сүрді және сол серт жолынан таймай өтті. Алашшыл ақындар ішінде Мағжаннан кейінгі, тіпті қатар аталуға тиіс сертшіл ақын дер едік.
«Қараңғы қазақ көгіне, өрмелеп шығып күн болам. Қараңғылықтың кегіне, Күн болмағанда, кім болам?» еді Сұлтанмахмұттың серті. «Шәкірт ойы» оның күлі арман-мұратын әйгілеген туындысы. «Алаш туы астында, Күн сөнгенше сөнбейміз», деп жазған Алаш әнұранынан да семсердей серттің жарқылы білінеді. Ол заманда бұлай сөйлеу Сұлтанмахмұттың ғана маңдайына жазылды. Мағжанды есептемегенде.
Өзі өнген топырақтың тереңдеріне бойлаған алтын тамыр көктегі күн сияқты жан-жағына сәулесін түсірмей тұрмайды. Жұртының бағына бола туған кез келген кемеңгер, ғұлама өзімен бірге дәуірін ала туатыны айтылып келеді. Оның мысалы Абай десек, Абайдан кейінгі алтын буыннан тамыр тартқандар жасады бертінде қазақ әдебиетін. Білуімізше, Сұлтанмахмұтты Қасым ақын ұстаз тұтқан секілді көрінеді де тұрады. Олай деуімізге бірден-бір себеп – ақынның «Сұлтанмахмұт туралы балладасы». Бұл сол заманда жазылуға тиіс емес, толғауы тоқсан күрделі шығарма деуге бармыз. Қасым осы туындысы арқылы кеңестік билікті бір шенеп алғанын аңғарамыз. С.Торайғыр 1920 жылдың 21 мамырында қайтыс болады екен де, Қасым балладасын 1940 жылдың 20 мамырында жазып, нүктесін қояды. Ақын қайтқанының 20 жылдығын біліп, ескерген сияқты. Ол кезде Мағжан, Міржақып туралы жазу – өлімге барумен пара-пар. Сұлтанмахмұт жастай өліп, Мағжан сынды «халық жауы» ретінде ұсталып, репрессияға ілікпеген. Репрессияға ілікпей ажал құшты. Десек те «Алаш туы астында, Күн сөнгенше сөнбейміз» деп Алаш гимнін жазып қалдырды. Осындай ұстазын еске алу арқылы Қасым күллі сталиндік жүйеге қарсылығын танытқандай көрінеді. Балладаны асықпай, шұқшиып оқығанға ол анық байқалады. Ондағы бір кейіпкер Сұлтанмахмұтты тіріге балап, өлмес жырын үлгі тұтуы, келесі кейіпкер оны арам дұшпанға балап, «тарихқа солай жазып бергем» дегені ақылға сыйымды делік. Алайда өлген ақынды көрден тұрғызуы ше? Сұлтанмахмұт қабірден шығып, өзіне болысқан жаспен Жазушылар одағынан мүшелік билетін алуға жөнеліп кеткені – ақынның жеңісі деген сөз. Яғни оны жақтаған кейіпкердің пікірі дұрыс болып шыққаны. Керісінше, ақынға күйе жаққан кейіпкер қабір басында мола күзетіп қалғаны – оның жеңілгенін білдіреді. Керауыз ұрпақ келмеске кетеді де, жаңа заман орнайтыны туралы үлкен емеурін осында тұр.
Сондай-ақ Қасым «Ақсәуле» тақырыбына да Сұлтанмахмұттан соң із салған. Оның жаза алмай кеткендерін толықтырғандай көрінеді. Сұлтанмахмұт «Ақсәулесін» оқы да, Қасымды оқы. Бір-бірін қайталамайды, бірақ кейінгісі алдыңғысынан үлгі алғаны аңдалады. Сұлтанмахмұт «Ақсәуле, күміс жүзді, құндыз қабақ» немесе «Назды, нәзік, ақ сәуле» деп бастайды. Өлеңнің тақырыбына шейін солай аталады. Цикл деуге болады. Қасым оны жаңаша жырлап, дамытып жіберген. «Ақ сәуле, аспанда Аймен таласасың, төгіліп иығыңа қара шашың» деген жолдар туа сала әнге айналып кетті.
Сұлтанмахмұт «Мен – қазақ, қазақпын деп мақтанамын» деді жасы отызға толмаса да. Мұнда да арман-мұратын серт қып ұстаған семсер рухты көреміз. Қасым болса, бұл мазмұнды өз уақытының үнімен жырлап, «мен – қазақтың баласы», деп жар салды. Және «Сертің осы – азат жігіт, азат қыз» деген өлеңдердің серті ақынға Сұлтанмахмұттан көшкенін байқау қиын емес. Оны зерделі оқырманның өзі де білетін болуы керек.
Арман-мұратына адалдар өлмейді екен, ендеше.
