Еліміздің хирургтер ғылыми мектебінің жетекшісі Мұхтар Әлиев Жаңақорғанға қарасты, Төменарық стансасында теміржол қараушысының отбасында дүниеге келген. Әкесінен ерте айырылған оның балалық шағы қиын кезеңге тап келді. Екінші дүниежүзілік соғысына дөп түскен ол бала кезінде тұрмыс-тіршіліктің тауқыметін көп көрді. Аурушаң анасына титтей де болса жәрдемім ертерек тисін деген оймен жеті класты бітіре сала Түркістан қаласындағы педагогикалық училищеге құжаттарын тапсырады. Еңбекқорлық, білімге деген құштарлық оны шалқыған өмір теңізіне алып кете барды. Алақандай шағын ауылда туған бала өсе келе әлемге танылды.
Еңбек жолын Шымкент облысы, Шәуілдір ауданы Темір ауылының жеті жылдық мектебінде мұғалім болып бастаған. Одан кейін ойы медицина саласына ауысып, 1951-1957 жылдары Алматы мемлекеттік медицина институтының емдеу ісі факультетінде білім алған. Дәрігерлік мамандықтың біраз қыры мен сырын игерген ол Шымкент облысы «Темір» совхозының учаскелік ауруханасының хирургі және бас дәрігері болып құлшына еңбек етті. Білімге деген құштарлық оны Алматыға қайта оралтып, клиникалық ординатураға түсті. Уақытпен санаспай, үзіліссіз күні-түні ауруханада еңбек етіп, хирургиялық жаңа тәсілдерді меңгеруге күш салды. Бірер жылдан кейін хирургия бөлімшесінің хирург-дәрігері, ординаторы болып тағайындалды. Практикалық жұмыспен қатар аспирантураға түсіп, Қазақ онкология және радиология ғылыми-зерттеу институтының ғылыми қызметкері болып еңбек етті. Одан соң Алматы дәрігерлер білімін жетілдіру институтының доценті, кафедра меңгерушісі, Алматы медицина институтының хирургия кафедрасының меңгерушісі, Қазақ КСР Денсаулық сақтау министрлігінің бас хирургі болды. Сондай-ақ клиникалық және эксперименттік хирургия ғылыми-зерттеу институтының директоры, Қазақ КСР Денсаулық сақтау министрі, 1987 жылдан бастап зейнетке жасы жеткенше А.Н.Сызғанов атындағы хирургия ғылыми орталығының директоры қызметін абыроймен атқарды.
Мұхтар Әлиев Қазақстан медицинасын торакальды, абдоминальды, жүрек-қан тамырлары, эндоскопиялық хирургия, микрохирургия және трансплантация саласын айтарлықтай дамытты. Оның басшылығымен лазердің көмегімен бауыр эхинококкозын хирургиялық емдеудің түбегейлі жаңа әдісі қолданылды. Мықты маман жүректің ишемиялық ауруы кезінде 50-ден астам аортокоронарлық шунттауды жасады. Сондай-ақ елімізде алғаш рет өт қабын, аналық без жылауық, бүйрек үсті безін, өкпені лапароскопиялық-эндоскопиялық жолмен алып тастау операцияларын істеді. М.Әлиевтің бастамасымен республикалық органдарды трансплантациялау орталығы ұйымдастырылды. Өкпенің, өңештің және басқа органдардың созылмалы ауруларын емдеудің көп әдістерін практикаға енгізді. Хирургиямыздың жетістіктері жайлы халықаралық конгрестерде, съездерде, конференцияларда баяндамалар жасап, отандық медицинаның көкжиегін кеңейте түсті.
Мұхтар Әлиевтің жетекшілігімен 70 докторлық, 83 кандидаттық диссертация қорғалыпты. Оның диссертант шәкірттері тек елімізде ғана емес, көрші Қырғызстанда, Өзбекстанда, Әзербайжанда, Ресейде, Түркияда, тіпті Африкадағы Ангола мемлекетінде еңбек етуде. Ол 970 ғылыми еңбектің, оның ішінде 59 монографияның авторы, 155 авторлық куәлігі бар. Хирургия ғылыми орталығында бірге қызмет еткен 18 дәрігер-ғалым Мұхтар ағамен бірге екі рет Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты атанды. Ғалымның атқарған жанкешті ізденістері мен еңбегі 1995 жылы Қазақстанның жоғары атағы «Халық Қаһарманы» (Алтын Жұлдыз) айрықша белгісінің табыс етілуімен лайықты бағасын алды.
Қоғамдық істерде де М.Әлиев өзінің өшпес ізін қалдырды. Ол ҚазКСР Жоғарғы Кеңесі 11 және 12-шақырылым депутаты, Бүкілодақтық хирургтер қоғамының басқарма мүшесі, ҚазКСР ҒА төралқасының, Халықаралық гастроинтестианалды хирургтер клубының, Н.И.Пирогов атындағы хирургтер ассоциациясының мүшесі де болды. СПИД-пен күресу және алдын алу республикалық қоғамдық комитеттің құрметті төрағасы және ұйымдастырушысы қызметін де атқарды. Халықаралық медицина ғылымдары академиясының негізін қалап оны тұңғыш президенті болған. Халықаралық ақпараттандыру академиясының, Нью-Йорк ғылым академиясының, ГФР Медициналық білім беру академиясының академигі атанды. Бұдан бөлек те сан алуан атақ-дәрежесі жетерлік.
Қарап отырсақ, бұл дегеніңіз бір адамның басына келіп қонған зор жетістік, керемет бақыт екен. Бір ғұмырда осыншама табысқа қалай жетуге болады дейсің. Бүгіндері еліміздің қай өңіріне бармаңыз М.Әлиевтің қолдауымен хирургия саласын шебер меңгерген, ғылым жолында жүрген шәкірттерін кездестіруге болады. Өзі негізін қалаған Ұлттық хирургия орталығы қазір әлемге танылған беделді емдеу клиникаларының біріне айналды. Ғалым-дәрігерлердің ұстазы туралы ыстық лебізін тыңдай отырып, Мұхтар ағаны бейнебір саялы жасыл жапырағын кеңге жайған, тамырын тереңге жіберген алып бәйтерекке ұқсатамыз.
«Мыңдаған жанға шапағаты тиген сондай жеңіл қолды дәрігерлердің бірі, медицина ғылымының дамуына үлкен үлес қосқан әйгілі азамат Мұхтар Әлиев өз ғұмырында 13 мыңнан астам операция жасапты. Бұл 13 мың адамның тағдыры. Оның бойына біткен табиғи дарыны еліміздің медицина саласын талай биіктерге көтеріп, сан мәрте жаңалықтармен толықтырды. Ол жасаған операциялар ізбасар ғалымдарға тағылымды тәжірибе болды. М.Әлиевтің жасаған операциялары медицинаның түрлі саласын қамтиды. Ол бірде бауырдағы эхинококты лазермен күйдірсе, ендігі бір операцияны аяқ-қол микрохирургиясы бойынша жүргізген. Ал оның қан тамырларын пластикалық жолмен байланыстыру, асқазанға хирургиялық, пластикалық операциялар жасау әдістері хирургиядағы айтулы жаңалықтардың бірі. М.Әлиев Қазақстан мен Орталық Азия аймағында алғаш рет бүйрек, бауыр алмастыру (трансплантация) операцияларын жүргізген жаңашыл, ізденпаз хирург. Сондай-ақ ол өт жолы мен аналық без ісігіне, соқыр ішекке эндолапароскопиялық әдісті ойдағыдай қолдана білді. Лапароскопиялық оталардың тек Алматыда ғана жасалмай, басқа облыс орталықтарында да енгізіліп, сәтті жасалуына көп тер төкті. Бұған қоса қан тамырларына жасалатын операцияларды барынша жетілдіре отырып, оны хирургиялық тәжірибеге енгізді. Академиктің еңбектерінің арасында ұйқы безіне аутотрансплантация жасау, бүйрек пен арықша бездерге, лапараскопия әдісін қолдану жұмыстары ерекше орын алады. Сондай-ақ ол Қазақстанда алғаш рет қолқа мен тәждік (коронарлық) артерияларды жалғастыру операциясын жасаған хирург. Сонымен қатар диссертациялық кеңестің төрағасы бола жүріп, бірнеше ондаған ғылым докторлары мен кандидаттардың ғылыми диссертация қорғауына зор үлес қосты. Әсіресе, жергілікті ұлт кадрларына деген пейілі мен көңілі ерекше еді, оларды қолдап, өз ақылын айтып отырды. Біз сол ұстазымыздан білім алып, хирургияның сырларын терең меңгергенімізді әр кез мақтан етеміз, еңбегіне басымызды иеміз, – деп еске алады Болатбек Бимендеұлы.
Академик Мұхтар Әлиевтің шәкірттерінің бірі, осы жолдардың авторы Жамбыл облыстық ауруханасында қатардағы дәрігер-хирург бола жүріп, ғылыми мақалалар жаза бастадым. Олардың біразы Мәскеу, Санкт-Петербург, Киев және де басқа қалалардың баспаларынан шығатын ғылыми-практикалық журналдарда жарық көріп жүрді. Мәскеудегі дәрігерлердің білімін жетілдіру институтына екі айлық курсқа барғанымда кафедра меңгерушісі профессор И.Б.Розановқа жолығып, эхинококкоз ауруы жайлы жинаған, жарық көрген бір топ ғылыми мақалам бар, соларды жүйелеп, реттеп, бір тәртіпке салып диссертация қорғасам деген ойымды жеткіздім. Мақалаларыммен танысып шыққан ол: «Эхинококкоз ауруы Азия мемлекеттерінде жиі ұшырасады. Оның хирургиялық емі жайлы ғылыми диссертация жоқтың қасы. Сондықтан ойыңды, мына тақырыбыңды қолдаймын. Ғылыми жетекшіңіз, қаласаңыз, мен-ақ болайын», деп келісімін берді. Сөйтіп, жолым болып, негізгі жұмыс орнымнан қол үзбей, екі жылда жұмысымды толықтырып, ғылыми негізін қалап, Мәскеудің Лазерлік медицина ғылыми-зерттеу институтында сәтті қорғап шықтым. Еңбегімді орынды бағалаған мәскеулік ғалымдар әрі қарай докторлық диссертациямен айналысуымды ұсынып, тақырып бекітіп берді де жұмысым қызу басталып кеткен болатын. Бірақ басында кеңес одағы ыдырап, тоз-тоз болып, шекаралар жабылып, Мәскеуге барып-келу жүк болды. Тығырыққа тіреліп, біраз қиналғаным бар. Содан бір күні «тәуекел» деп жиған-терген ғылыми жұмысымды көтеріп елімізде «хирургияның корифейі» атанған Мұхтар Әлиев ағамызға барып, бастан кешкен проблеманы асықпай баяндадым. Сырт көзге түсі суық, мінезі қатал көрінетін ғалым мені түсіністікпен жылы қабылдады. «Иә, сыртыңнан білемін, мақалаларыңды газет-журналдардан оқып жүрмін, бойыңа біткен талабың бар сияқты», деді. Диссертациямды парақтап көріп: «Асқынған эхинококкоздың хирургиялық емі бізде әлі қорғалған жоқ. Жұмысың ғылыми жағынан өзекті. Осы тақырыпта біріншіден монография шығарыңыз. Содан кейін жолыңыз ашылады», деп кеңес берді. Сөйтіп, академик Мұхтар ағамыздың қолдауымен монография және одан көп уақыт өтпей докторлық диссертация қорғау сәті де түсті. Міне, осылай дегдар азамат М.Әлиевтің қолдауымен алға қойған мақсат-арманыма жетіп, медицина ғылымының докторы атандым. Оған әрдайым шүкіршілік етемін. Бұл тек бір маған деген қамқорлығы, қолдауы емес, талай білімге талпынғандарға демеу көрсеткені көпшіліктің есінде.
М.Әлиев көпшілікке жақсылық жасаудан жалықпайтын. Өз қаражатына бірнеше ауыл, қаладан мешіт салдырды, туған ауылының мектебіне қамқорлық жасап, жаңа жиһаз, компьютерлермен жарақтандырды, Балалар үйіне де көмегін аяған емес. Әйгілі Шәмшінің құрметіне «Шапағат» қорын ашып, оның бейіті басына ескерткіш қойғызды. Бірнеше рет ән конкурстарын ұйымдастырып, Алматының бір көшесіне есімін беруге мұрындық болды. Оның іске асырған игілікті істерін жіпке тізгендей айта берсек, сөзіміз жетпейді.
Сағындық ОРДАБЕКОВ,
медицина ғылымдарының докторы, профессор
Тараз
