Намыс құрбаны

1916-1917 оқу жылында училищенің 5-сыныбында 355 шәкірт оқыған. Олардың арасында Омбыға барып білім қуған қазақ балалары да болған. 1916 жылғы қарашаның 3 күні Омбыда оқыған қазақ шәкірттері үшін қайғылы оқиға орын алды. Училищенің бесінші сыныбында оқитын Сүлейімбек есімді жігіт өзін-өзі атып өлтірді. Осы оқиға жайын­да марқұмның жолдастары «Қазақ» газетінде мұнақып жариялады:

«3 ноябрьде Омбы қаласында бір­ге оқып жүрген жолдасымыз Орта дәрежелі сельско-хозяйственная школа шәкірті Сайман Бижанұлы өзін-өзі атып өлтірді. Қалтасында қалдырған қағазда: «Менің жазығым жоқ, өліп барамын Митстің қара­ла­ғанынан, бірінші жуликсің, Елиза­ров­тың кесірінен һәм инспектор Преображенский дәлелсіз іс қылған­дығынан», депті. Бұл қағаз судья следовательдің қолында, іс тіркейді. Жолдасымыздың атылуы туралы қазір қысқаша айтарымыз мынау: бірге оқып жүрген жолдасы Митс деген орыс баласының 100 сом ақшасы жоғалып, Сайманнан көреді. Мұны инспектор Преображенский естіп, дереу есіктерді жауып жіберіп Сай­ман­ды тінтеді, еш нәрсе таба алмайды. Сөйтсе де директорға айтып, пансионнан шығартады. Жуырда та­ғы қысып, сенен басқа ешкім алған жоқ деп, жанына тиетін сөздер айтып, пансионнан қуып жібереді. Сай­ман бейшара намысқа шыдай алмай, біреудің мылтығын алып, атылып өлгені осы.

Алаштың қай азаматын жерге қиғандаймыз, сонда да неше жыл бейнет көріп оқып, көздеген мақсатына жетуге бір-ақ жыл қалды дегенде, жолдасымыздың уақытсыз арамыздан жоқ болуы жүрегімізге жара салды. Бірақ амал жоқ, тағдырға кім қарсы тұрады! Мейірімді Құдай, жолдасымыздың топырағын жеңіл қыл! Қалған жақындарына өмір бер!

Марқұмның жолдастары: М.Сама­­тов, А.Шорманов, Ж.Баба­таев, С.Қаз­беков, Р.Толыспаев, С.Сәдуақа­сов, Қ.Кемеңгеров».

 («Қазақ» газеті, 1916 жыл, № 205)

Газетте Сүлейімбектің аты Сайман деп берілуінің себебін біз былай түсі­не­міз. Сол уақытта қазақ жастары Сә­дуақасты – Сәкен, Бірмұхамбетті – Біркей, Дінмұхаметті – Дінше, Қошмұ­хаметті – Қошке демекші, Сүлейім­бекті – Сайман деп атаған болса керек. Архив деректерінде Сайман есімді адам жоқ. Онда тек Сүлейімбек Бижанұлы деген шәкірттің аты көрсетіледі. Біз Сүлейімбектің «Қазақ» газетінде ата­ла­тын Сайман екендігіне күмән келтір­мейміз.

Сүлейімбек Бижанұлы училищенің ауылшаруашылық бөліміне 1912 жылы 1 қыркүйекте түседі. Қабылдау емтихандарына жіберілген 97 адамның ішіндегі жалғыз қазақ Бижанұлы тізімде бесінші көрсетілген (Омбы облысының тарихи архиві, 65-қор, 1-тізім, 27-і. 8 б.). Сүлейімбек қабылдау емтихандарында орыс тілінен – 3, есептен – 3, Құдай заңынан – 4, геогра­фия­дан – 4 алып, орта бағасы 14 болып, оқуға қабылданады. Осы жылы училищенің мәдени-техникалық бөліміне қазақ түспейді. Яғни аталған оқу орнына бірінші қабылданған және бір жыл жалғыз оқыған, кейін келген қазақтарға жол салып, аға болған азамат – осы Сайман Бижанұлы еді. Көрсетілген құжаттың 30, 39-бет­теріндегі мәліметтен Бижанұлы 1892 жылы Семей облысы Қарқаралы уйезінде туғаны, училищеге дейін үш кластық Ветеринарлық-фельдшерлік мектебінде оқығаны, Семей облысы­ның стипендианты екені жайында хабар бар. Сарғайған қағаздарда «происхождение – киргиз, вероисповедание – магометанец», деген жазу бірнеше рет жазылған.

Сүлейімбек Бижанұлы опат бол­ға­ны жайында қазанама жарық көрген «Қазақ» газетінің сол санында Міржақып Дулатұлының «Намыс құрбанына (марқұм Сүлейімбек Би­жанұлына бағыштадым)» деген атпен өлеңі жарияланады:

 

Сен жоғыңда бұ жалғанда,

«Жалған олқы» дейді кім?

Сен келгенде арамызға,

Қанша орасан толды кім?

 

Қайтып едің қалыбыңа,

Бар ма нәрсе өзгерген?

Сен бір сыншы көрейін деп,

Сұм жалғанға кез келген.

 

Бар жолдасың бойыңдағы,

Ар-иманың, намысың,

He қылайын деп едің сен,

Бұ жалғанның табысын!

 

Намысыңа тиіп еді,

Қылдың құрбан мал-жанды,

Ата-анаңды, аға-інің мен

Елі-жұртың жалғанды.

 

Мен де жаңа білдім енді:

Бір жігіттің сымбатын.

Білдіруге келгеніңді

Ар-намыстың қымбатын.

Кейін Міржақыптың бұл өлеңі жайын­­да Жүсіпбек Аймауытұлы мен Мұх­тар Әуезов «Абайдан соңғы ақындар» атты ғылыми-танымдық мақалада құнды дерек келтіреді: «Бұл айтылған өлеңшілердің ішінде өзінің ақындық беті күшті, түр тапқыш, аса еліктегіш емесі – Міржақып. Кенет­тен келген оқиғаны тез сезіп, тез сіңіріп, тез жауап тапқыш, жүйрік қиялды өлең Міржақыптан шығады. Мысалы: «Сүлейімбек Бижанұлының, Қазы Нұрмахаммедовтің өлімдеріне шығарылған «Жұт», «Қайда едің?» деген өлеңдері сияқты» (Аймауытов Ж. Бес томдық шығармалар жинағы. 5-т. Алматы: Ғылым, 1999. 129 б.). Пайымдауымызша, Сүлейімбек Би­жан­ұлын Алаш арысы Міржақып Ду­латұ­лы да жақын таныған. Сол таныс­тықтың белгісі – газетте жарық көрген жоқтау өлеңі дей аламыз.

Училищенің соңғы сыныбында оқып жатқан Сүлейімбек өзін-өзі неге атып өлтірді екен? Тағдырын қыр­шын қиған қазақ баласы қатал шешімге қалай барды? Шынында намыс үшін бе? Өзін құрбан ететін ол не қылған намыс? Әлде өмірлік мақсаты – оқудан шығарып тастаған соң, тіршіліктің мәні қалмады ма екен оған? Қалай болғанда да, алыстағы Қарқаралыдан Омбыға оқу іздеп келіп, сол қалада мәңгілік орын тапқан қазақ шәкіртінің қаза болғаны оның жан жолдастарын қатты күйзелткені анық.

Оқыған азаматы санаулы заманда Сүлейімбек сынды сауатты жігіттің қазасы бар Алашқа «Қазақ» газеті арқылы мәлім болып, ойға батырды. Сүлейімбек қазасы – жеке адам тағдырының қиылғаны ғана емес, ол – отарланған қазақ халқының аянышты халі, дәрменсіз күйі еді. Сонымен қатар мұндай күрделі оқиғалар Алаш дәуірінде ұлтты ұйыстыра түсіп, келешек үшін жанкешті күреске жұмылдырғаны да аян.

 

Қайырбек КЕМЕҢГЕР,

Л.Н.Гумилев атындағы

ЕҰУ қазақ әдебиеті кафедрасының меңгерушісі