Суреттерді түсірген Ерлан ОМАР, «EQ»
Бүгінгі таңда әлеуметтік желінің абыройы асқақтап тұр. Бес сөйлемнің басын құрап тер де, жариялап жібер. Болды. Қойылымдар жөнінде комменттер қаптайды. «Ащы шындық, ақиқатты айтыпсыз», «Сіз айтпағанда, кім айтады?» деп өзеурейді. «Осы спектакльге бара алмай жүр едім, енді бармай-ақ қойдым» деп түңіледі. Тағысын тағы... Кете береді. Тіпті сол спектакльді көрмегендер де «Бұл не деген, бассыздық?» деп ой бөліскенін көріп шошисың. Ал біреулер «Сіздер бүлдіріпсіздер, құртыпсыздар, бұған кім жауап береді, бассыздықты тоқтатуымыз керек!» деп театрға, тіпті министрлікке ресми хат жолдайды. «Кері байланысқа шығып қай жері шамыңызға тиді, олқылығы қай жерде?» деп пікірлесейін десеңіз, «мен көрмедім, ана депутат сөй депті, мына мықты бүй депті» мен сосын айтып отырмын» дейді... Таң қаласың. Кәсіби деңгей, ақпаратты талдау, сараптау, сұрыптау деген қайда? Резонанс тудырып жатыр дейтінін қайтерсің... Қазіргі қоғамда көрмей, білмей тұрып, естігендері бойынша ғана, ойша образ жасап, мынау – жақсы, мынау – жаман дей салатын «жаман ауру» бар. Бәріміз осы «ауруға» ұшырадық па деп қалдым. Тіпті кейбір әріптестеріме де таңғала бастадым. Спектакльге барып, бес минут өтпей қыр көрсетіп, шығып кететіндерді де білеміз. Ол шығып кетті, яғни нашар спектакль, нашар режиссер деген пайымға сенетін жастарды да білеміз.
«Манипуляция сознание» жасаудың шеберлері пайда болыпты. Директорлар фестивальге неге барады, босқа ақша құртады, қазылармен ауыз жаласады, болмаса фестивальге таныс қазылар шақырады деген айыптаулар жасайтындар да бар. Кәсіби сыншыларға күмәнданатындар да көбейіп тұр. Бұрын «осы режиссерлер мында қойған спектакльдерін анда да қойды, көрдім, бетімді басып әрең отырдым, ұят жоқ па осы дейтіндер, бүгін оянып «ойбүй, бұл дегенің ғажап дүние», Франчайзинг! – дейтіндер де шығыпты. Әлеуметтік желіні қолданушы кейбір жандар қазір, тіпті «актер сөзін ұмытып қалды», деп кәсіби сахна шеберлерінің тікелей қызметіне араласуға дейін кетіп қалған. Бұның бәрі де жанға бататын сөздер, құрдымға құлататын әрекеттер.
Осыған дейін «Egemen Qazaqstan» газетінде жарияланған «Халің қалай, театрым?» (9.11.2021) атты мақаламызда кәсіби маман ретінде театрдың ішкі мәселелерін көтерген болатынбыз. Оларға назар аударған ешкім болмады және болмайтын да шығар. Дегенмен де осылай ақпараттар дүрмегі қоғамға қайта бір ой салу үшін қалам алғызды. Бұл мәселелер менің ғана емес, қазіргі таңда, театр басқарып отырған барлық әріптестерімнің де көкейінде жүр. Айтқыштар, жазғыштар жаны ашығыштар осындай мәселелердің шешілуіне атсалысса деймін. Сонда ғана театрға көмегіңіз тиеді.
Қазір еліміздегі театрлар көмекке зәру. Үлкен көмекке. Бұл бүгін-ертең шешілмесе, біз лайға батып қалған машина секілді дөңгелегіміз айналғанмен бір орнымызда тұра береміз. Театр өлмейді, тек өлмешінің күйін кешіп жүре береді. Өнер туғызушыларда береке болмайды. Бұл жағдайда театрлардың (мемлекеттік болсын, жеке болсын) алға қарай жылжуы туралы сөз қозғау да артық сияқты.
Сонымен, театрлар қызметіне қатысты нақты мәселелерді қозғасақ.
Біріншіден, «Театр және оның атқаратын қызметі» туралы заң болуы керек (Бұл заңды дайындауға, атсалысуға дайын мамандар да бар). Мұндай заң ТМД мемлекеттерінің бүкілінде бар, тек қана Қазақстанда жоқ. Біз қазір «Мәдениет туралы» заңның 22-бабының аясында ғана жұмыс істейміз. Оның аясы тар, қысқа қонышты етік секілді.
Басшы кім? Көркемдік жетекші кім? Бас режиссер кім? Қоюшы режиссер кім? Суретші кім? Олардың қызмет аясы қандай, қандай құқығы бар, міндеттері нендей? Актер қанша сағатын дайындыққа жұмсауы керек, қанша уақыт демалуы керек? Сыншы кім, әдебиет бөлімінің меңгерушісі кім? Театрды директор басқару керек пе, әлде көркемдік жетекші басқаруы керек пе? Бірлесіп, тандемде жұмыс істеуге бола ма? Афиша мен бағдарламада кімдердің аты мен атағы жазылуы немесе жазылмауы керек, репертуар қалай таңдалады, нені қою керек? деген сияқты көптеген сұраққа біз қажет деп атаған заңда толық жауап берілуі керек.
Театр – үлкен сала. Бірақ осынау саланың ережесі мүлде жоқ! Әркім өз білгені, өз түйгені бойынша жұмыс жүргізіп жатыр. Еңбек кодексіне сүйеніп жұмыс жүргізгенімізбен, театрдың өзіне сай ерекшеліктері ескерілмей қалатыны шындық.
Екіншіден, мемлекеттік сатып алу мәселесі өзекті. Мемлекеттік сатып алу заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу қажет деп ойлаймыз. Оны заңның 39-бабының 46-тармағына «жұмыс» сөзін қосса, осындағы «мәдениет ұйымының, мәдениет саласындағы білім беру ұйымның, телерадио хабарларын тарату, ұйымының өнер туындыларын сахнада көрсетуді, көпшілік алдында орындау мен көрсетуді жүзеге асыру үшін тауарлар мен қызметтерді сатып алуы» дегенге «сахналық киімдерді тігу (сахна киімдері, декорация, реквизит костюм, бас киім, аяқ-киім) жұмыстарын сатып алу», деп қосса, көптеген мәселе шешілер еді. Қазір, тауарлар келген соң, «CT-KZ» cертификатын немесе индустриялық сертификат сұрайды. Бұл сертификаттарды тіркемесе акт жабылмайды. Бұл да үлкен мәселе. Себебі бұл сертификаттарды алу үшін өнім беруші әрқайсына қаржы төлеп, сәйкестігін дәлелдеуі керек. Бізде отандық өнім өндірушілер өте аз екенін бәріміз жақсы білеміз. Кейбір мата түрлері бізде жоқ. Басқа елден алуға мәжбүрміз. Көптеген қажетті нәрселерді шетелден алуға тура келеді. Сондықтан да осы мәселе өзекті.
Үшіншіден, жалақы мәселесі жанға батады. Азаматтық қызметкерлерге, мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен ұсталатын ұйымдардың қызметкерлеріне, қазыналық кәсіпорындардың қызметкерлеріне еңбекақы төлеу жүйесі туралы құжат (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2015 жылғы 31 желтоқсанындағы №1193 қаулысы) 2016 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енді. Содан келіп, 17 697 теңге мөлшерінде базалық лауазымдық айлықақы белгіленген. Күнделікті тұтыну тауарларының бағасы өсіп жатса да, бұл көлем еш өзгермейді.
Сондай-ақ осыған дейінгі еңбекақы төлеу жүйесі бойынша мәдени мекемелерге «академиялық» дәрежесі болған жағдайда 1,72 коэффиценті қолданылатын. Ал осы №1193 қаулыны шығарар кезде ол есепке алынбай қалған. Қазір «академиялық» мәртебесі бар ма, жоқ па бәрібір айлық сол қалпы. Осыны өзгертсе де біраз күш болар еді. Осы қаулы бойынша «С» санатындағылардың айлық мөлшері өте төмен. Бұл санатқа театрға танертең кіріп, түнде шығатын (сахна құрастырушы, гример, декорация, бутафор, жарық, дыбыс, т.б.) қызметкерлер жатады. Олар тіпті екі есе көп жұмыс істесе де, айлықты екі есе аз алады. Ең ауыр жұмыс осыларда және олардың еңбегінсіз спектакль қойылмайды. Көрермен тек сахнадағы актерді көреді, бұлар сахна сыртында қалады. Еңбектері де көрінбейді. Мұндай мамандар өте тапшы. Оқытпаймыз, даярламаймыз. Қазіргі театрларда осындай қызметкерлер театрға деген өзінің жан қалауымен ғана қызмет етуде. Олардың айлығын 3 есе көтерсе де аздық етпейді. Ал жас актерлердің айлығы шайлығына жетпейді. Кейбірі қосымша жұмыстар істеуге талпыныс жасайды. Бірақ театрдан ұзап кете алмайды. Күнделікті дайындық жұмыстары аяқтарына тұсау болады.
Осы орайда біздің Қаллеки театрының өзекті мәселесін айтқым келеді. Ол – театрымызға «ұлттық» мәртебе беру туралы. Алматыдағы М.Лермонтов театрына берілген «ұлттық» мәртебені Қаллекиге неге қимай отырмыз? Астанадағы өнердің үлкен шаңырағына бұл атақ жаңаша серпін берері сөзсіз.
30 жылдан астам тарихы бар театрымыз «ұлттық» мәртебеге қойылатын талапқа барлық жағынан сай келеді. Жаңа ғимарат, академиялық мәртебе, сан алуан репертуарлық саясат, актерлік құрам, көрерменді қамту көрсеткіші тағы басқа да мәселе де негізгі талапқа сай. Тек Үкіметтен қолдау керек. Ұлттық мәртебе театрдың жаңа шығармашылық деңгейге көтерілуіне жол ашар еді.
Әрине, жұмыс барысында кемшіліктер болып тұрады. Бірақ түймедей нәрсені түйедей етіп көрсетіп, аяқтан шалуға жаныққандардан гөрі еліміздегі театр саласын дамыту мақсатындағы салмақты ойларын, тұшымды ұсыныстарын айтар отандастарымыз көп болса дейміз. Сонда ғана қазақ театр өнерінің дамуына қоғамымыз өз үлесін қосқан болар еді. Мұндайда халқымыз «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» дейді.
Айболат ЖАУДЫР,
Қалибек Қуанышбаев атындағы Мемлекеттік академиялық қазақ музыкалық драма театрының директоры, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
